Zaburzenia funkcji poznawczych: pamięci, uwagi, myślenia i postrzegania

Do zaburzeń funkcji poznawczych zalicza się problemy z pamięcią i uwagą oraz nieprawidłowe wrażenia związane z narządami zmysłów czy patologie dotyczące procesów myślowych. Ze względu na to, jak wiele objawów psychiatrycznych zaliczanych jest do zaburzeń funkcji poznawczych, stanowią one w zasadzie podstawę psychopatologii.

Spis treści

1. Zaburzenia funkcji poznawczych: pamięć
2. Zaburzenia funkcji poznawczych: uwaga
3. Zaburzenia funkcji poznawczych: spostrzeganie
4. Zaburzenia funkcji poznawczych: myślenie

Zaburzenia funkcji poznawczych mogą znacznie utrudniać życie doświadczającego ich pacjenta. Problemy dotyczyć mogą w zasadzie wszelkich codziennych sytuacji, zarówno funkcjonowania zawodowego (utrudnienia mogą wynikać np. z zaburzeń pamięci i koncentracji), jak i rodzinnego (tutaj problematyczne mogą być np. patologiczne, niezgodne z rzeczywistością przekonania pacjenta, których jest on pewien nawet wtedy, gdy są one negowane przez jego najbliższych). Zaburzenia funkcji poznawczych, ze względu na wiele wywołujących je czynników, wystąpić mogą zarówno u dziecka, jak i u osoby w podeszłym wieku.

Procesy poznawcze pozwalają ludziom zdobywać wiedzę o otoczeniu i komunikować się z nim. Stanowią też integralny element związany z nabywaniem i utrwalaniem wiedzy. Do podstawowych procesów poznawczych człowieka zaliczane są:

• pamięć,
• uwaga,
• spostrzeganie świata przy pomocy zmysłów,
• myślenie.

Funkcje poznawcze ulegają zaburzeniom na skutek wielu różnych sytuacji, przykładowymi z nich są:

• problemy psychiatryczne (np. depresja, choroba afektywna dwubiegunowa czy zespoły urojeniowe, ale i przeżycie traumatycznego wydarzenia),
• schorzenia neurologiczne (jak udar czy choroba Alzheimera oraz inne zespoły otępienne),
• urazy głowy,
• nowotwory ośrodkowego układu nerwowego,
• ciężkie zaostrzenia przewlekłych chorób somatycznych,
• stosowanie substancji psychoaktywnych (np. narkotyków czy alkoholu),
• zespoły odstawienne (związane z zaprzestaniem stosowania środków, od których pacjent jest uzależniony – dotyczyć to może np. odstawienia alkoholu, ale i leków).

>> Czytaj też: Objawy abstynencyjne po odstawieniu narkotyków: opioidów, amfetaminy, kokainy, marihuany

Zaburzenia funkcji poznawczych: pamięć

Zaburzenia funkcji pamięciowych dzielone są na dwie grupy: na ilościowe oraz na jakościowe zaburzenia pamięci.

Wśród ilościowych zaburzeń pamięci (dysmnezji) wyróżnia się:

• hipermnezję (wyjątkowo dobrą pamięć),
• hipomnezję (zmniejszone możliwości pamięciowe),
• amnezję (brak pamięci).

Drugą kategorią zaburzeń poznawczych dotyczących pamięci są zaburzenia jakościowe (paramnezje). W obrębie tej grupy problemów wymieniane są:

• złudzenia pamięciowe (zniekształcone wspomnienia dotyczące zdarzeń, które w rzeczywistości miały miejsce w przeszłości),
• kryptomnezje (wspomnienia, których istnienia chory nie jest świadomy - na skutek kryptomnezji może zostać popełniony tzw. nieuświadomiony plagiat),
• konfabulacje (wspomnienia nieprawdziwe, które zazwyczaj zapełniają jakieś luki pamięciowe u chorego).

>> Czytaj też: Zaburzenia pamięci w młodości, u starszych, po wypadku

Zaburzenia funkcji poznawczych: uwaga

Zaburzenia uwagi mogą przybierać postać upośledzenia koncentracji, kiedy skupienie się na jednej czynności jest znacznie utrudnione. Wyróżnia się również nadmierną przerzutność uwagi (skupianie się co chwila na innej sprawie) oraz jej niedostateczną przerzutność (zmienianie źródła skupienia przychodzi pacjentowi z trudem).

Jeszcze innym problemem jest nadmierna rozpraszalność uwagi, gdzie nawet pozornie nieistotne zdarzenie (np. przelatujący obok owad) całkowicie rozpraszają pacjenta od czynności, na której wcześniej był on skupiony.

>> Czytaj też: Sposoby na dobrą pamięć

Zaburzenia funkcji poznawczych: spostrzeganie

W zaburzeniach spostrzegania wyróżnia się iluzje, omamy oraz zaburzenia psychosensoryczne.

Iluzje (zwane też złudzeniami) to nieprawidłowe spostrzeżenia, powstające na podstawie bodźców docierających do narządów zmysłów. Tu trzeba podkreślić, że nie wszystkie iluzje związane są z patologią. Przykładem złudzenia może być wrażenie, że za oknem stoi ktoś obcy, kiedy tymczasem znajdują się za nim zwyczajne gałęzie drzew. Złudzenia patologiczne są wtedy, gdy pacjent – mimo logicznego przedstawienia mu, że nie ma racji – nadal jest przekonany o prawdziwości swoich spostrzeżeń.

Od złudzeń odmienne są omamy (halucynacje). Ich powstanie nie jest związane z docierającymi do pacjenta bodźcami. Podobieństwo omamów i iluzji dotyczy jednak przekonania chorego o prawdziwości doświadczanych przeżyć. Osoby doświadczające omamów nie są podatne na próby przekonania, że ich doznania są nieprawdziwe. Halucynacje dotyczyć mogą każdego ze zmysłów, dlatego też wyróżnia się omamy:

• słuchowe (słyszenie różnych dźwięków czy głosów),
• wzrokowe (np. widzenie pająka na ścianie),
• węchowe (odczuwanie nieistniejących zapachów),
• smakowe (odczuwanie smaku pomimo braku bodźca smakowego),
• czuciowe (np. uczucie obecności robaków na ciele).

>> Czytaj też: Paranoja pasożytnicza - przyczyny, objawy, leczenie

Wyróżnia się tzw. postać rzekomą omamów (nazywane są one również pseudohalucynacjami). W tym przypadku nieprawidłowe doznania zmysłowe lokowane są we wnętrzu ciała chorego lub w jakiejś bliżej nieokreślonej przestrzeni.

Kolejnym problemem zaliczanym do zaburzeń spostrzegania są zaburzenia psychosensoryczne (parahalucynacje). Ich geneza jest podobna jak w przypadku omamów - wrażenia te powstają bowiem bez udziału zewnętrznego bodźca, cechą je odróżniającą jest jednak to, że pacjenci zdają sobie sprawę z ich nierealności. Do zaburzeń psychosensorycznych zalicza się m.in. nieprawidłowe spostrzeganie wielkości przedmiotów (kiedy widziane są one jako zbyt małe, mówi się o mikropsjach, kiedy z kolei wydają się choremu wyjątkowo duże - określa się je jako makropsje).

W przebiegu zaburzeń psychosensorycznych nierzeczywiste doznania dotyczyć mogą też innych zmysłów: węchu, słuchu, smaku czy zapachu.

Niektóre klasyfikacje do zaburzeń spostrzegania zaliczają jeszcze dwa zjawiska: depersonalizację i derealizację. Depersonalizacja to stan, w którym człowiek czuje się oderwany od samego siebie – w jej przebiegu pacjent ma wrażenie, jakby w rzeczywistości znajdował się z boku i był jedynie obserwatorem swojej cielesności. W przypadku derealizacji dochodzi z kolei do poczucia zmian otaczającego świata – pacjentowi świat wydaje się obcy, dziwny i nierealny.

>>Czytaj też: Déjà vu: czym jest spowodowane? Co oznacza częste występowanie déjà vu?

Zaburzenia funkcji poznawczych: myślenie

Zaburzenia myślenia dzielone są na zaburzenia toku, treści oraz logiki myślenia. Z procesami myślowymi nieodłącznie skojarzone jest wypowiadanie się, dlatego też o istnieniu zaburzeń myślenia sugerują głównie te problemy, które zauważalne są podczas mówienia.

1. W przypadku zaburzeń toku myślenia wyróżnia się:

• mutyzm (całkowite zaprzestanie mówienia, mogące być związane z pustką myślową),
• alogię (ubóstwo myślenia),
• gonitwę myśli i związany z nią słowotok,
• przyśpieszenie myślenia,
• spowolnienie myślenia,
• zatamowanie myślenia (nagła utrata wątku, o którym wcześniej pacjent rozmyślał),
• rozkojarzenie myślenia (utrata powiązań pomiędzy poszczególnymi wątkami myślowymi, przez co podczas mówienia pacjent przechodzi w dezorganizowany sposób z jednego tematu na drugi),
• drobiazgowość (w przebiegu procesów myślowych pojawiają się wciąż kolejne, dotyczące drobnych spraw dodatkowe myśli, przez co wypowiedź pacjenta jest pełna niepotrzebnych szczegółów),
• perseweracje (wielokrotne powtarzanie jednej frazy),
• werbigeracje (powtarzanie słów, które brzmią podobnie do siebie),
• echolalię (nieświadome, bezzasadne powtarzanie słów innych ludzi),
• inkoherencję myślenia (całkowity brak spójności pomiędzy myślami).

2. Kolejnymi zaburzeniami poznawczymi dotyczącymi procesów myślowych są zaburzenia treści myślenia. Wśród nich wymienia się urojenia (nieprawidłowe przekonania), których prawdziwości pacjenci są tak pewni, że nie jest możliwe wyperswadowanie im, że nie mają racji. Tematyka urojeń może być różna, ale najczęstsze są urojenia:

• prześladowcze (chory sądzi, że jest śledzony i podsłuchiwany),
• odnoszące (ksobne) - chory sądzi, że jest przedmiotem szczególnego zainteresowania otoczenia,
• zazdrości,
• oddziaływania (chory sądzi, że osoby trzecie kontrolują jego zachowanie z zewnątrz, np. poprzez wszczepiony pod skórą chip),
• erotyczne,
• nasyłania lub odbierania myśli,
• odsłonięcia (chory jest przekonany, że jego myśli są bez jego udziału przykazywane osobom trzecim),
• somatyczne (chory odczuwa objawy jakiej poważnej lub śmiertelnej choroby),
• wielkościowe (chory podaje się za osobę znaną, bogatą i wpływową).

W obrębie zaburzeń treści myślenia wyróżnia się jeszcze idee (myśli) nadwartościowe oraz obsesje. O myślach nadwartościowych mówi się wtedy, gdy pacjent kieruje się w życiu jakąś dziwaczną lub wyjątkowo absurdalną ideą – zazwyczaj podporządkowuje on jej swoje zachowania i życie. Myśli nadwartościowe mogą koncentrować się np. wokół koncepcji dotyczącej stworzenia jakiegoś niecodziennego wynalazku. Od urojeń odróżnia je to, że pacjent jest w stanie przyjąć, że jego przekonania nie są zgodne z rzeczywistością.

Jako obsesje klasyfikuje się z kolei natrętne (często niepożądane przez pacjenta), wciąż powracające myśli. Najczęściej natręctwa skupiają się wokół czynności higienicznych, nierzadko towarzyszą im kompulsje (czynności, co do których chory odczuwa przymus ich wykonywania).

>> Czytaj też: Objawy i przyczyny zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych

3. Trzecią grupą zaburzeń myślenia są zaburzenia logiki procesów myślowych. Wśród nich wymienia się:

• myślenie nielogiczne (pacjent podczas myślenia wyciąga własne związki przyczynowo-skutkowe i zauważa nietypowe powiązania, które wydają się niezgodne z ogólnie przyjmowaną logiką),
• myślenie magiczne (związane z nieracjonalnymi, wyjątkowo trudnymi do zrozumienia powiązaniami myślowymi),
• ambiwalencję (pojawianie się całkowicie sprzecznych ze sobą myśli),
• myślenie dereistyczne (oderwane od rzeczywistości).