Niewydolność jajników: przyczyny, rodzaje, objawy, leczenie

Niewydolność jajników to termin, pod którym kryją się różne jednostki chorobowe, mające wspólny mianownik - zburzeni funkcji hormonalnych i rozrodczych jajników. Jakie są przyczyny i rodzaje niewydolności jajników oraz jakie dają objawy? Czy istnieje skuteczne leczenie niewydolności jajników?

Spis treści

1. Pierwotna niewydolność jajników
2. Wtórna niewydolność jajników

Niewydolność jajników podzielić można na niewydolność pierwotną i niewydolność wtórną. Do przyczyn pierwotnej niewydolności jajników zalicza się zespół przedwczesnego wygasania czynności jajników oraz dysgenezję gonad. Natomiast wtórna niewydolność jajników jest wynikiem hipogonadyzmu hipogonadotropowego lub niedoczynności przysadki mózgowej.

Pierwotna niewydolność jajników

• Zespół przedwczesnego wygasania czynności jajników (POF – premature ovarian failure)

Zespół przedwczesnego wygasania czynności jajników jest heterogennym i wieloczynnikowym zaburzeniem, które może rozwijać się przez wiele lat z okresami przejściowej poprawy.

Oznacza zanik czynności jajników przed 40 rokiem życia, który wywołany jest przez czynniki genetyczne, chromosomalne, enzymatyczne, infekcyjne oraz jatrogenne.

Co ciekawe, zaburzenie to może wystąpić w okresie przedpokwitaniowym, w czasie pokwitania, jak i w okresie rozrodczym. Zespół ten występuje u 1/100 kobiet w wieku 40 lat i 1/1000 kobiet w wieku 30 lat.

Do podstawowych symptomów przedwczesnego wygasania czynności jajników zalicza się brak miesiączki, objawy wegetatywne (występują u około 50% kobiet z tym zaburzeniem) oraz hipoestrogenizm i zwiększone stężenie gonadotropin we krwi.

Rozpoznanie POF opiera się na dwukrotnym oznaczeniu w odstępach więcej lub równo 1 miesiąca stężenia FSH (hormon folikulotropowy) w surowicy krwi. Wartości FSH większe niż 40 IU/l wskazują na przedwczesne wygasanie czynności jajników.

Dodatkowo zaleca się ocenę czynności nadnerczy i tarczycy. Przydatnym jest oznaczanie stężenia hormonu AMH, który produkowany jest przez komórki ziarniste – w POF zwykle jego stężenie jest małe lub nieoznaczalne.

W leczeniu zastosowanie ma zastępcze podawanie hormonów jajnikowych. Oprócz tego bardzo istotne są regularne badania chorych celem kontroli leczenia hormonalnego i ewentualnego wykrycia chorób towarzyszących.

Zespół przedwczesnego wygasania czynności jajników w 3-5% przypadków ma przejściowy charakter i po pewnym czasie może nastąpić powrót miesiączkowania, a nawet istnieje możliwość zajścia w ciążę.

• Dysgenezja gonad

Mianem gonady dysgenetycznej określa się narząd pozbawiony komórek rozrodczych charakterystycznych dla jajników lub jąder i który zbudowany jest głównie z tkanki łącznej włóknistej.

Do przyczyn dysgenezji gonad zalicza się czystą dysgenezję gonad z kariotypem 46,XX, czystą dysgenezję gonad z kariotypem 46,XY (tzw. zespół Swyera) oraz zespół Turnera.

Czysta dysgenezja gonad z kariotypem 46,XX

U chorych stwierdza się następujące cechy:

• pierwotny brak miesiączki
• prawidłową sylwetkę ciała
• prawidłowy rozwój intelektualny
• infantylizm płciowy
• obecność obustronnie dysgenetycznych gonad

Ponadto występują u nich żeńskie narządy płciowe, a po okresie pokwitania przy prawidłowym owłosieniu nie dochodzi do rozwoju piersi.

W badaniach laboratoryjnych krwi charakterystyczne jest zwiększone stężenie gonadotropin przy zmniejszonym stężeniu estrogenów.

Czasem występuje nieznaczny hiperandrogenizm. W leczeniu zastosowanie mają hormony jajnikowe.

Czysta dysgenezja gonad z kariotypem 46,XY (zespół Swyera)

W tym wypadku u chorych występują takie cechy jak:

• pierwotny brak miesiączki
• prawidłowy lub wysoki wzrost
• infantylizm płciowy
• żeński fenotyp

Oprócz tego obecne są wewnętrzne narządy płciowe - macica, jajowody i jajniki.

Ze względu na ryzyko rozwoju rozrodczaka, profilaktycznie usuwa się dysgenetyczne gonady. Ponadto stosuje się hormony jajnikowe.

Zespół Turnera

Zespół Turnera jest wrodzonym zaburzeniem wynikającym z utraty części lub całości materiału genetycznego jednego z dwóch chromosomów X.

Charakteryzuje się obecnością u chorego wielu wad - wad układu sercowo-naczyniowego, układu kostnego, szyi, klatki piersiowej i paznokci.

Poza tym stwierdza się niskorosłość, zaburzenia proporcji ciała i występowanie obustronnych dysgenetycznych gonad (u większości chorych).

Warto w tym miejscu wspomnieć, że część chorych może mieć kariotyp 45,X a część kariotyp mozaikowy - u tych osób możliwe jest występowanie miesiączek, a nawet zajście w ciążę.

Do rozpoznania zespołu Turnera wykorzystuje się m.in. oznaczanie stężenia FSH w surowicy krwi – jest wyższe niż 40 IU/l oraz USG narządów miednicy mniejszej - stwierdzić można brak gonad lub małe gonady bez pęcherzyków, a także małą macicę.

Dodatkowo wykonuje się RTG układu kostnego – charakterystyczne jest występowanie zmian w obrębie śródręcza oraz pionowego wydłużenia wewnętrznego wyrostka kości udowej.

W leczeniu wykorzystuje się odpowiednią dietę (szczególnie ważna dla otyłych chorych), hormon wzrostu przed okresem pokwitania oraz hormony jajnikowe - terapię zaczyna się od małych dawek estrogenów u osób w wieku 14 lat, natomiast potem stosuje się hormonalne leczenie zastępcze.

Profilaktycznego chirurgicznego usunięcia gonady dokonuje się przy stwierdzeniu obecności chromosomu Y.

Wtórna niewydolność jajników

Istotą wtórnej niewydolności jajników jest zaburzenie w obrębie układu podwzgórze-przysadka. Wynika ona z tzw. hipogonadyzmu hipogonadotropowego lub niedoczynności przysadki.

Objawia się pierwotnym lub wtórnym brakiem miesiączki, a także występowaniem prawidłowego rozwoju drugorzędowych cech płciowych.

Natomiast w badaniach labolatoryjnych krwi charakterystyczna jest obecność niskiego stężenia hormonów jajnikowych i gonadotropin.

W rozpoznaniu wtórnej niewydolności jajników duże znaczenie przypisuje się rezonansowi magnetycznemu mózgu z oceną okolicy podwzgórzowo-przysadkowej. Dzięki niemu można rozpoznać guza przysadki lub inne zmiany wywodzące się z okolicznych struktur.

• Hipogonadyzm hipogonadotropowy

Hipogonadyzm hipogonadotropowy jest zazwyczaj nabytym zaburzeniem, które wynika z defektu wydzielania GnRH (gonadoliberyna) z podwzgórza.

Może być także uwarunkowany genetycznie przez nieprawidłowości chromosomalne lub mutacje pojedycznych genów. Istnieją również przypadki, w których wykluczono przyczyny nabyte i nie rozpoznano uwarunkowań genetycznych - jest to tzw. idiopatyczny lub izolowany hipogonadyzm hipogonadotropowy.

Zaburzenie to cechuje się niepełnym rozwojem lub brakiem czynności jajników, co objawia się w postaci pierwotnego lub wtórnego braku miesiączki, a w przypadku pierwotnego braku miesiączki - także brakiem głównych cech pokwitania (m.in. rozwój piersi, owłosienia łonowego).

Z powodu braku wydzielania z podwzgórza GnRH w badaniach laboratoryjnych krwi stwierdza się niskie stężenia gonadotropin - FSH i LH.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że hipogonadyzm hipogonadotropowy może również wystąpić u młodych kobiet jako skutek stresu, nadmiernej aktywności fizycznej czy zaburzeń odżywiania, do których zalicza się jadłowstręt psychiczny i żarłoczność psychiczną.

Wynikiem głodzenia organizmu są zaburzenia miesiączkowania i niepłodność - dowiedziono, że stałe obniżanie kaloryczności przyjmowanych pokarmów poniżej 800 kcal/d doprowadza do czynnościowego podwzgórzowego braku miesiączki.

W leczeniu idiopatycznego hipogonadyzmu hipogonadotropowego wykorzystuje się hormony płciowe, a żeby umożliwić zajście w ciążę - podaje się pulsacyjnie gonadotropiny lub GnRH.

Bardzo istotne znaczenie ma również terapia zaburzeń wynikających z nieprawidłowego odżywiania się i nadmiernych ćwiczeń fizycznych – jej głównym celem jest odtworzenie cyklu miesiączkowego i jajeczkowania, a oprócz tego modyfikacja stylu życia.

• Niedoczynność przysadki

Niedoczynność przysadki jest zespołem objawów wynikających z niedoboru jednego lub kilku hormonów przysadkowych. W przypadku wtórnej niewydolności jajników znaczenie ma niedobór wydzielania gonadotropin - LH i FSH.

Do najważniejszych przyczyn niedoczynności przysadki zalicza się nowotwory, urazy czaszki, zaburzenia naczyniopochodne, zmiany zapalne i naciekowe, wrodzone lub rozwojowe zaburzenia, a także uszkodzenia jatrogenne.

Rozpoznanie opiera się na stwierdzeniu klinicznych objawów wtórnej niewydolności jajników oraz zmniejszonego stężenia gonadotropin. Bardzo pomocne jest również wykonanie rezonansu magnetycznego mózgu z oceną okolicy podwzgórzowo-przysadkowej celem wykluczenia obecności procesu rozrostowego.

W leczeniu znaczenie ma wyrównanie niedoborów hormonalnych – u kobiet podaje się sekwencyjnie estrogeny z gestagenami.

Natomiast obecność nowotworu wymaga jego operacyjnego usunięcia z ewentualnym późniejszym zastosowaniem radioterapii lub chemioterapii.