Lęk separacyjny to problem dzieci i dorosłych. Można sobie z nim poradzić

Lęk separacyjny to zaburzenie, w którym pacjent wyjątkowo obawia się rozłąki ze swoim bliskim. Lęk separacyjny jest również związany z uporczywymi myślami dotyczącymi rozstania z ukochanymi ludźmi, ale i z dolegliwościami fizycznymi. Jednostka ta występuje przede wszystkim u dzieci, ale lęk separacyjny spotykany jest również i u dorosłych. Jak można stwierdzić, że doświadczamy lęku separacyjnego? Jakie są jego objawy?

Spis treści

1. Czym jest lęk separacyjny?
2. Przyczyny lęku separacyjnego
3. Objawy lęku separacyjnego
4. Lęk separacyjny: rozpoznawanie
5. Lęk separacyjny u dorosłych
6. Lęk separacyjny: leczenie

Lęk separacyjny to rodzaj zaburzeń lękowych - jednych z najczęstszych problemów, z którymi stykają się psychiatrzy. Takie jednostki, jak napady paniki czy klaustrofobia, są raczej powszechnie znane, wyróżnia się jednak bardzo wiele różnych zaburzeń psychicznych związanych z odczuwaniem przez pacjentów lęku. Takim mniej znanym – mimo, że stosunkowo dość często występującym – zaburzeniem lękowym jest właśnie lęk separacyjny.

Czym jest lęk separacyjny?

W literaturze anglojęzycznej lęk separacyjny bywa określany skrótem SAD, który wywodzi się od angielskiej nazwy "separation anxiety disorder". Istotą lęku separacyjnego jest występowanie u pacjenta obaw w sytuacji, w których miałby on rozstać się – nawet na bardzo krótki czas – z jakąś bliską mu osobą. Występowanie takiego zjawiska z pewnością jest zrozumiałe dla rodziców – na wczesnych etapach życia (typowo około 9.-11. miesiąca życia) dziecko zaczyna reagować płaczem, złością czy drażliwością w sytuacjach, kiedy rodzic, zazwyczaj mama, znikają z jego pola widzenia. Maluchy w tym okresie swojego rozwoju mogą również wtedy stawać się wstydliwe i unikać kontaktu z obcymi.

Rzeczywiście jest tak, że faza lęku separacyjnego w pewnym momencie życia dziecka jest niejako zjawiskiem naturalnym, jednakże tylko dopóty, dopóki tenże lęk nie osiąga natężenia patologicznego. Podkreślenia wymaga również to, że jeżeli obawy przed rozstaniem z rodzicami stanowią naturalny etap rozwoju dziecka, to po pewnym czasie (różnym dla odmiennych dzieci, zazwyczaj pomiędzy 3. a 5. rokiem życia), obawy te po prostu ustępują. W przebiegu lęku separacyjnego dzieje się jednak inaczej – dziecko dorasta, a mimo tego nadal doświadcza ono nieprzyjemnych dolegliwości, kiedy to tylko ma ono się rozstać na chwilę z bliskimi.

Lęk separacyjny według różnych autorów spotykany jest u dzieci z różną częstością, ogólnie jednak szacuje się, że cierpieć na niego może nawet 5% spośród wszystkich pacjentów pediatrycznych. Podobnie jak w przypadku innych rodzajów zaburzeń lękowych, lęk separacyjny częściej niż u chłopców występuje u dziewcząt. Objawy lęku separacyjnego pojawiać się mogą u kilkulatków, ale i możliwa jest sytuacja, gdzie dolegliwości związane z tym zaburzeniem wystąpią dopiero wtedy, kiedy dziecko zacznie dorastać i wejdzie w wiek nastoletni.

Przyczyny lęku separacyjnego

Za przyczynę lęku separacyjnego uznawane jest łączne działanie trzech grup czynników: biologicznych, psychologicznych oraz środowiskowych. Biologiczne podłoże lęku separacyjnego miałoby być związane z dziedziczonymi przez pacjentów genami – zauważalna jest bowiem większa tendencja do występowania lęku separacyjnego u tych dzieci, w których rodzinach ktoś (szczególnie matka lub ojciec) sam cierpiał na jakieś zaburzenia lękowe. Zwiększone ryzyko pojawienia się SAD mają również i te pociechy, których rodzice cierpią na innego typu zaburzenia psychiczne, takie jak np. depresję.

W przypadku psychologicznych czynników wpływających na rozwój lęku separacyjnego wyróżnia się przede wszystkim problemy z właściwym reagowaniem psychiki pacjenta na odczuwany przez niego strach. Nieumiejętność prawidłowego reagowania na przykre emocje i związana z tym swego rodzaju nadwrażliwość emocjonalna mogą doprowadzać do występowania różnorodnych zaburzeń lękowych, w tym również i do lęku separacyjnego.

Z kolei wśród czynników środowiskowych, które mogą stanowić przyczyny lęku separacyjnego, wyróżnia się różne problemy związane z opieką rodzicielską, ale i nie tylko. Sprzyjać temu zaburzeniu lękowemu może zarówno nadmiar troski ze strony opiekunów, jak i niedostatek uwagi poświęcanej małemu człowiekowi. Choroba rodzica, utrata przez niego pracy czy rozstanie małżonków, również mogą prowadzić do wystąpienia u dziecka lęku separacyjnego. Zwraca się też uwagę na to, że lęk separacyjny może się pojawiać i w związku z doświadczeniem jakiejś katastrofy czy po udziale w wypadku (np. samochodowym). Ryzyko wystąpienia tego problemu wzrasta również wtedy, gdy dziecko staje się ofiarą prześladowania ze strony rówieśników oraz w momencie, gdy mały pacjent doświadcza w domu jakiejś formy przemocy.

Objawy lęku separacyjnego

Lęk separacyjny – jak można się dość łatwo domyślić – pojawia się przede wszystkim w sytuacjach, kiedy pacjent doświadczający tego problemu ma się rozstać z kimś bliskim. Przykładem takiej sytuacji może być wyjście rodzica czy to do pracy, czy też - nawet na dosłownie chwilę - do sklepu. Pacjent może również doświadczać objawów lęku separacyjnego wtedy, kiedy to on sam ma opuścić dom – w przypadku dzieci dotyczy to przede wszystkim sytuacji, kiedy to mają się one udać do szkoły.

Lęk separacyjny objawiać się może różnie w zależności od tego, ile lat ma dziecko doświadczające tego problemu. Najmniejsze dzieci widząc, że ich opiekun ma je opuścić, mogą reagować na to drażliwością, wybuchami złości czy płaczem. Starsze pociechy mogą zaś podejmować się wszelkich starań, byle tylko pozostać z rodzicem – mogą one na przykład skarżyć się na jakieś dolegliwości somatyczne (chociażby na ból brzucha), w celu uniknięcia  pójścia do szkoły.

Dla lęku separacyjnego charakterystycznych jest kilka problemów, takich jak:

• nieuzasadniony lęk dotyczący rozstania z opiekunem – co ważne, lęk ten pojawia się nie tylko wtedy, kiedy ma już dojść do czasowej rozłąki, ale i również na samą myśl o takiej możliwości;
• częste pojawianie się obaw dotyczących śmierci lub zachorowania na jakieś ciężkie schorzenie przez bliską osobę;
• koszmary nocne, których tematyka dotyczy rozstania z bliskimi – dzieciom może np. śnić się to, że zostaną one porwane i w ten sposób oddzielone od swoich ukochanych osób.

W przebiegu lęku separacyjnego pacjenci mogą doświadczać również i rozmaitych dolegliwości somatycznych. Podobnie jak uczucie lęku, pojawiać się one mogą już bezpośrednio w związku z separacją, ale i podczas wyobrażania sobie takiej możliwości. Tego rodzaju fizycznymi objawami lęku separacyjnego mogą być:

• bóle głowy,
• bóle brzucha,
• zaburzenia snu,
• nudności,
• wymioty,
• światłowstręt,
• bóle w klatce piersiowej,
• zawroty głowy.

Lęk separacyjny u dorosłych

Jeszcze do niedawna uważano, że lęk separacyjny jest czysto dziecięcym zaburzeniem psychicznym i że do jego rozpoznania konieczne jest wystąpienie objawów tej jednostki, zanim pacjent ukończy 18. rok życia. Oznaczało to, że pacjent mógł borykać się z objawami lęku separacyjnego w dorosłym życiu, jednak początek zaburzeń musiał wystąpić przed uzyskaniem przez niego pełnoletności. Obecnie pogląd ten uległ zmianie i lęk separacyjny można rozpoznawać u osób, u których dolegliwości charakterystyczne dla tej jednostki wystąpią w dowolnym momencie ich życia.

Lęk separacyjny występujący w którymkolwiek momencie życia z pewnością można znacznie pogarszać jego jakość, szczególnie jednak zauważalne może to być właśnie u starszych pacjentów. Dorosły z lękiem separacyjnym może doświadczać lęku przed rozstaniem czy to ze swoim partnerem, czy też ze swoimi dziećmi. Tego rodzaju problem może w wyjątkowy sposób zaburzać funkcjonowanie pacjenta – dorośli z SAD mogą unikać np. chodzenia do pracy, co w dość oczywisty sposób może odbijać się na funkcjonowaniu czy to ich związków, czy też całych rodzin.

Lęk separacyjny: leczenie

Leczenie lęku separacyjnego opiera się na oddziaływaniach psychoterapeutycznych. Nie jest możliwe wskazanie jednego, konkretnego rodzaju terapii, który może pomóc pacjentowi zwalczyć lęk separacyjny – u jednych chorych najlepsze efekty uzyskiwane są dzięki terapii poznawczej, innym osobom pomaga z kolei psychoterapia poznawczo-behawioralna. Niezwykle ważną rolę w łagodzeniu objawów lęku separacyjnego odgrywa również psychoedukacja.

U osób z SAD leczenie farmakologiczne bywa wdrażane, jednakże jest to tak naprawdę rzadkość. Pacjentom cierpiącym na lęk separacyjny czasami zalecane jest stosowanie preparatów przeciwdepresyjnych (np. z grupy SSRI), jednakże takie postępowanie zarezerwowane jest raczej tylko dla tych osób, u których objawy lęku są najbardziej nasilone oraz dla tych, u których niefarmakologiczne metody leczenia nie przynoszą oczekiwanych rezultatów.