Broń biologiczna - czym jest? Jak zachować się po ataku bronią biologiczną?

Wojna w Ukrainie przybiera na sile, a Rosja po raz kolejny grozi użyciem broni masowego rażenia. Przed możliwym atakiem biologicznym w Ukrainie ostrzega również Światowa Organizacja Zdrowia. Czym grozi użycie broni biologicznej i jak się zachować w przypadku, gdy dojdzie do takiego ataku?

Spis treści

1. Czym jest broń biologiczna? Rodzaje broni biologicznej
2. Toksyny zaliczane do broni biologicznej i choroby, które wywołują
3. W jaki sposób rozprzestrzenia się broń biologiczna
4. Objawy ataku biologicznego
5. Jak się zachować w przypadku zagrożenia bronią biologiczną?

Pojęcia "broń biologiczna" niekiedy używa się zamiennie z określeniem "broń chemiczna". To jednak błąd. Mimo, że są to słowa określające broń masowego rażenia (do takiej broni zalicza się również broń jądrową), to jednak dotyczą dwóch różnych typów zagrożeń.

O broni chemicznej mówimy wtedy, jeśli do ataku wykorzystane zostaną toksyczne związki chemiczne, o broni biologicznej natomiast - jeśli użyte będą patogeny chorobotwórcze - bakterie lub wirusy - czy mikroorganizmy wytwarzające toksyny. 

Czym jest broń biologiczna? Rodzaje broni biologicznej

Broń biologiczna jest bardziej podstępna, niż broń chemiczna i bardziej wyrafinowana, niż jądrowa - bakterie lub wirusy można skierować nie tylko przeciw ludziom, ale również przeciw zwierzętom lub roślinom, niszcząc w ten sposób hodowle i uprawy, co w krótkim czasie może doprowadzić do głodu. Ponieważ patogeny w sprzyjających warunkach szybko się namnażają, z jej pomocą można także wywołać masowe zachorowania 

Do bojowych środków biologicznych zaliczane są bakterie, wirusy oraz toksyny wytwarzane przez rozmaite patogeny (w tym również przez bakterie), które wywołują ciężkie zakażenia, mogą doprowadzić do sepsy, niewydolności oddechowej, niewydolności wielonarządowej, czy w końcu do śmierci. Atak bronią biologiczną trudno jest wykryć ze względu na różny okres inkubacji chorób wywoływanych przez patogeny zaliczane do tego typu broni.

Bakterie zaliczane do broni biologicznej i choroby, które wywołują to m.in:

• wąglik - gram–dodatnia laseczka Bacillus anthracis; może doprowadzać do zapalenia płuc, wywoływać owrzodzenia na skórze, może również dawać objawy zaburzeń żołądkowo-jelitowych.
• bruceloza - gram-ujemne bakterie z rodzaju Brucella. Powoduje osłabienie, silne objawy grypopodobne z gorączką i bólem stawów, a także zaparcia, brak apetytu, zaburzenia neurologiczne.
• tularemia - choroba wywoływana przez gram-ujemne pałeczki Francisella tularensis. Może dawać objawy zapalenia płuc, doprowadzać do ciężkich zapaleń gardła, a w postaci septycznej do owrzodzeń i powiększenia węzłów chłonnych.
• cholera (gram-ujemne przecinkowce Vibrio cholerae). Jej objawy to gwałtowna biegunka i wymioty, które szybko doprowadzają do odwodnienia i zaburzeń wodno-elektrolitowych.
• dżuma (gram-ujemna pałeczka Yersinia pestis) - może mieć różną postać, jedna z nich  przeszłości była nazywana czarną śmiercią, gdyż zakażenie doprowadzało do martwicy i zgorzeli palców dłoni, stóp, a także nosa i uszu. Może dawać objawy grypopodobne, wywoływać ciężkie zapalenie gardła czy zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.
• tyfus (riketsje Rickettsia provazeki) - jego objawy to gorączka, bóle brzucha i biegunki, ból głowy, silne osłabienie, wybroczyny na skórze.
• chlamydioza - zakażenia wywoływane przez Chlamydophila pneumoniae doprowadzają do zapalenia płuc przenoszonego głównie drogą kropelkową lub przez skórę, z kolei Chlamydia trachomatis wywołują zakażenia układu moczowo-płciowego, zapalenie płuc, zapalenie spojówek.
• gorączka Q (riketsja Coxiella burnetti) - wywołuje objawy grypopodobne z wysoką gorączką, która utrzymuje się do 2 tygodni, a także suchym kaszlem, biegunką, bólem głowy i mięśni. W ciężkim przebiegu po 4-5 dniach może dojść do zajęcia układu krążenia (zapalenie wsierdzia) i atypowego zapalenia płuc, a także do zapalenia wątroby.

Wirusy zaliczane do broni biologicznej i choroby, które wywołują to m.in:

• ospa prawdziwa - (wirus variola minor lub variola maior). Choroba wyeradykowna dzięki szczepieniom. W przypadku zakażenia objawia się osłabieniem i złym sampoczuciem, gorączką, bólem głowy i pleców, po których pojawia się silna wysypka, pokrywająca całe ciało. Choroba ta zaliczana jest do zakażeń mających największe znaczenie jako broń biologiczna - jest bardzo zaraźliwa, śmiertelność sięga kilkudziesięciu procent, a społeczeństwa nie są na nią odporne, gdyż od kilkudziesięciu lat nie prowadzi się już szczepień.
• gorączki krwotoczne - m.in. gorączka Lassa, Żółta Febra, Denga, brazylijska gorączka krwotoczna, boliwijska gorączka krwotoczna, gorączka Lassa. Wywoływane przez różne wirusy - Ebola, Marburg, Junin, Machupo, itp. Początkowe objawy przypominają zatrucie pokarmowe lub przeziębienie, następnie pojawiają się wybroczyny skórne, a także krwawienia do przewodu pokarmowego (objawiające się krwawymi biegunkami i wymiotami), a także krwotoki wewnętrzne i zewnętrzne, w tym przez skórę. Masywna utrata krwi i ogniska martwicy doprowadzają do wstrząsu hipowolemicznego, niewydolności wielonarządowej i śmierci.
• wirusowe zapalenia mózgu - choroby wywoływane przez wirusy RNA. Objawiają się głównie kaszlem, gorączką, silnym bólem głowy i gardła, bólem stawów, kości i mięśni, (mogą również wywoływać wymioty i biegunkę), po których rozwijają się objawy zakażenia centralnego układu nerwowego lub zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.

Toksyny zaliczane do broni biologicznej i choroby, które wywołują

Toksyny mogą być wytwarzane zarówno przez bakterie, jak i przez rośliny, zwierzęta czy grzyby. Do tych, które niosą największe zagrożenie w przypadku broni biologicznej zaliczane są:

• jad kiełbasiany, inaczej toksyna botulinowa, wytwarzana przez laseczki Clostridum botulinum. Toksyna uszkadza nerwy i może doprowadzić do porażenia mięśni, objawy to nieostre, podwójne widzenie, porażenie mięśni rąk i nóg, a także porażenie mięśni oddechowych, które prowadzi do zgonu.
• toksyna gronkowca (produkowana przez szczepy Staphylococcus ureus). Objawy to zmiany skórne, gorączka, biegunka, nudności i wymioty, a także martwica tkanek i wstrząs septyczny. 
• toksyna rycynowa - wytwarzana z nasion rącznika pospolitego Ricinus communis. Do zakażenia dochodzi drogą wziewną. Objawy to gorączka, ból w klatce piersiowej, duszności, wymioty, bóle stawów, a w dalszej kolejności zakażenie i martwica dróg oddechowych. Z kolei zakażenie drogą pokarmową doprowadza do silnego zapalenia i niewydolności wielonarządowej.

W jaki sposób rozprzestrzenia się broń biologiczna

Zaliczane do broni biologicznej wirusy, bakterie czy toksyny mogą być rozpylone w powietrzu w formie aerozolu (i wtedy dostają się do organizmu drogą wziewną lub przez uszkodzoną skórę), dodane do wody pitnej, zaraża się nimi również zwierzęta hodowlane lub rośliny (dlatego przenoszone są w pożywieniu), a nawet przedmioty codziennego użytku.

Obiektami ataku bioterrorystycznego są przede wszystkim miejsca, w których gromadzą się tłumy ludzi - takie jak dworce, stadiony, centra handlowe, stacje metra, a także budynki użyteczności publicznej - oraz zakłady produkcji żywności i ujęcia wody pitnej.

Hipotetyczne efekty rozpylenia takiej broni przedstawili eksperci WHO, prezentując skutki rozpylenia aerozolu 50 kg różnych środków biologicznych nad miastem, które liczy 0,5 mln mieszkańców.

W specyficznych warunkach prądów powietrznych wywołanych przez wiatr, działające systemy wentylacji i klimatyzacji, a także jadące auta i pociągi nawet niewielkie ilości patogenów roznoszą się błyskawicznie i mogą zarazić tysiące osób. W przypadku rozpylenia 50 kg wąglika na wysokości 2 tys. metrów śmierć, zdaniem ekspertów WHO, poniesie 90 tys. osób, a 120 tys. osób zachoruje, ale będzie miało szansę przeżyć.

Objawy ataku biologicznego

Jak rozpoznać, że doszło do ataku bronią biologiczną? Wbrew pozorom nie jest to proste nawet dla ekspertów. Można przypuszczać, że doszło do ataku, jeśli w zbliżonym czasie pojawiła się duża liczba niewyjaśnionych zachorowań lub zgonów o podobnym obrazie klinicznym, albo wśród ludności pojawiły się nietypowe, niewystępujące wcześniej zakażenia.

O takim ataku może świadczyć także nagły wzrost zachowań (i śmiertelności) z powodu znanych już chorób, a także nieskuteczność terapii, wreszcie - przypadki egzotycznych chorób u osób, które nie wyjeżdżały z kraju.

U poszkodowanych początkowo mogą pojawiać się objawy grypopodobne takie jak ból mięśni i stawów, gorączka, kaszel, a także zaburzenia świadomości. Następnie - w zależności od użytego patogenu -  mogą występować objawy kliniczne dotyczące różnych narządów sugerujące różne choroby.

Mogą więc pojawić się objawy zakażenia dróg oddechowych, w tym duszności, silny kaszel i ból towarzyszący oddychaniu, a także objawy sugerujące zakażenia pokarmowe,  takie jak biegunka, wymioty, ból brzucha. Mogą również wystąpić zmiany skórne, w tym wybroczyny i wysypka oraz krwawienie i powiększone węzły chłonne. O ataku biologicznym mogą również świadczyć zaburzenia świadomości, bóle głowy i karku, paraliż, problemy z mówieniem i połykaniem.

Jak się zachować w przypadku zagrożenia bronią biologiczną?

Po użyciu broni biologicznej może dojść do skażenia terenu, ważne jest więc, by znać zasady postępowania w takiej sytuacji.

• W przypadku wykrycia zagrożenia uruchamiane są syreny alarmowe. Wówczas trzeba jak najszybciej włączyć radio i nastawić na program lokalny, na którym będą emitowane komunikaty o zagrożeniu, a także stosować się do poleceń wydawanych przez obronę cywilną.
• Trzeba również wyłączyć klimatyzację, zamknąć okna i drzwi, uszczelnić wszystkie otwory, w tym wentylacyjne (np.  mokrymi tkaninami).
• Ponieważ mimo tego środki biologiczne mogą wniknąć do pomieszczeń, trzeba przygotować wilgotne tampony do ochrony dróg oddechowych - tampony trzeba często zmieniać lub nawilżać wodą, co podtrzymuje ich zdolności pochłaniania patogenów. Należy również założyć maseczkę.
•  Dopóki nie minie zagrożenie, nie wolno jeść, pić, palić papierosów i wykonywać prac wymagających dużego wysiłku
• Do chwili odwołania alarmu nie wolno opuszczać uszczelnionych pomieszczeń i przebywać w pobliżu okien, drzwi lub otworów wentylacyjnych. 

Katarzyna Hubicz