Odruchy warunkowe

Odruchy warunkowe są automatycznie wykonywanymi przez nas czynnościami, których uczymy się w trakcie naszego życia. Mówi się o nich od czasu, kiedy to - pierwotnie u zwierząt - zaobserwował je Iwan Pawłow. Jakie jednak nasze reakcje można uznawać za odruchy warunkowe i w jakim mechanizmie się ich uczymy?

Spis treści

1. Odruchy warunkowe: mechanizm występowania
2. Odruchy warunkowe: przykłady

Odruch warunkowy nie był znany medycynie dopóty, dopóki nie pojawiły się prace Iwana Pawłowa - rosyjskiego pochodzenia fizjologa. Mężczyzna prowadził badania nad warunkowaniem u zwierząt na przełomie XIX i XX wieku.

Pawłow zaobserwował bardzo ważną rzecz: otóż zauważył, że tak, jak wydzielanie śliny u psów zachodziło automatycznie pod wpływem znalezienia się pokarmu w jamie ustnej, tak wtedy, gdy towarzyszył temu regularnie jakiś absolutnie niezwiązany z żywieniem bodziec (np. dźwięk dzwonka), to po pewnym czasie dochodziło do tego, że sam ten tylko bodziec również mógł wyzwolić zwiększone wydzielanie śliny u psów.

Ta obserwacja stanowiła podłoże do zdobycia wiedzy na temat tego, czym są oraz jak powstają odruchy warunkowe u zwierząt, ale i u ludzi.

Skomplikowana struktura ludzkiego układu nerwowego umożliwia człowiekowi m.in. wykonywanie pewnych czynności w sposób automatyczny - dzięki temu różne reakcje, które mają za zadanie chronić nas przed szkodliwymi czynnikami (np. przed ogniem), zachodzą w najszybszy możliwy sposób.

Tego rodzaju automatyzmy określane są mianem odruchów - wyróżnia się ich dwa rodzaje i są nimi odruchy bezwarunkowe oraz odruchy warunkowe. Z odruchami bezwarunkowymi przychodzimy na świat, jeżeli zaś chodzi o odruchy warunkowe, to ich tak naprawdę uczymy się dopiero w trakcie życia.

Odruchy warunkowe: mechanizm występowania

Do wystąpienia odruchu warunkowego niezbędne jest powstanie łuków odruchów. Związane są z nimi:

• receptory
• neurony czuciowe
• ośrodek nerwowy
• neurony ruchowe
• efektory (np. komórki mięśniowe)

Mechanizm odruchów warunkowych jest jednak nieco bardziej złożony niż w przypadku odruchów bezwarunkowych - otóż tak jak te drugie z wymienionych zachodzą bez pośrednictwa kory mózgowia (zwykle związane są one z ośrodkami w rdzeniu kręgowym), tak już odruchy warunkowe do wystąpienia wymagają zaangażowania ośrodków kojarzeniowych (które zlokalizowane są m.in. w pniu mózgu).

Odruchy warunkowe powstają na bazie odruchów bezwarunkowych. Do ich wystąpienia u danego człowieka dochodzić może wtedy, kiedy dana czynność jest powtarzana wielokrotnie.

Co jednak ważne, aby odruch warunkowy rzeczywiście się u nas pojawiał, związana z nim czynność musi być co jakiś czas przez nas powtarzana - w innym wypadku dochodzić może do tego, że odruch warunkowy… zwyczajnie zostanie przez nas zapomniany.

Odruchy warunkowe: przykłady

Odruchy warunkowe odgrywają w naszym życiu zdecydowanie większą rolę, niż możemy przypuszczać.

Kiedy za każdym razem wychodząc z pokoju, gasimy za sobą światło, to jest to właśnie odruch warunkowy - nie mieliśmy takiego zwyczaju po przyjściu na świat, nauczyliśmy się jednak tego w trakcie życia.

Odruchem warunkowym jest również to, kiedy prowadzimy samochód i widząc, że w niedalekiej od nas odległości znajduje się jakiś inny pojazd, zaczynamy naciskać automatycznie na hamulec.

Tutaj zresztą można wspomnieć o tym, że wiele osób wtedy, kiedy siedzi na stanowisku pasażera, widząc sytuację, w której same zazwyczaj zaczęłyby hamować, naciskają nieistniejący nogą pedał hamulca.

Odruchy warunkowe są o tyle ciekawe, że mogą one być związane m.in. z różnymi naszymi obawami. Jako przykład można podać dzieci, które wyjątkowo boją się szczepień - przykre dla nich wydarzenie mogą one kojarzyć bezpośrednio z lekarzem, w związku z czym zetknięcie się w przyszłości z samym tylko widokiem lekarskiego fartucha może sprawiać, że będą one wpadać w panikę czy płacz.

Zwraca się uwagę również i na to, że odruchy warunkowe mogą być powiązane z różnymi typami fobii specyficznych.

Tak jak bowiem część pacjentów, którzy mają np. arachnofobię, nie doświadczyła nigdy żadnych przykrych wydarzeń z udziałem pająków, tak już inni mieli za sobą jakieś tego rodzaju nieprzyjemności (np. obudzili się oni z pająkiem na swojej twarzy).

W drugim z opisywanych przypadków według niektórych badaczy fobia może rozwijać się właśnie z niejako wyuczonym lękiem przed jakimś konkretnym czynnikiem, który w takim ujęciu można by traktować za odruch warunkowy.