Atopowe zapalenie skóry (AZS) - przyczyny, objawy i leczenie

Atopowe zapalenie skóry, zwane również AZS lub atopia, nie jest zwykłą wysypką. To przewlekła, zapalna choroba, która najczęściej pojawia się na twarzy, szyi, klatce piersiowej, rękach i nogach. W ciężkich przypadkach uciążliwe zmiany skórne mogą obejmować całe ciało. Najbardziej uciążliwym objawem tej przypadłości jest swędzenie skóry, które znacznie utrudnia normalne funkcjonowanie w ciągu dnia. Dotyka nie tylko dzieci, ale także dorosłych. Jak wygląda atopowe zapalenie skóry? Skąd się bierze i jak je leczyć?

Spis treści

1. Atopowe zapalenie skóry - co to za choroba?
2. Atopowe zapalenie skóry - przyczyny
3. Atopowe zapalenie skóry – objawy
4. Atopowe zapalenie skóry - jak wygląda atopowa skóra?
5. Atopowe zapalenie skóry – leczenie
6. Atopowe zapalenie skóry - czego unikać? Co zaostrza objawy AZS?
7. Atopowe zapalenie skóry - dieta
8. Atopowe zapalenie skóry - zasady pielęgnacji  

Atopowe zapalenie skóry - co to za choroba?

Atopowe zapalenie skóry (AZS, łac. dermatitis atopica) to przewlekła choroba zapalna skóry. W jej przebiegu często dochodzi na zmianę do wygaszania i ponownego nasilania się objawów choroby. Obecnie uważa się, że rozwój atopowego zapalenia skóry ma związek z kombinacją czynników genetycznych, środowiskowych oraz immunologicznych. 

Atopowe zapalenie skóry u dzieci 

Atopowe zapalenie skóry u dzieci to problem częsty i uciążliwy. Jest i dobra wiadomość: wiele dzieci z wiekiem wyrasta z atopowego zapalenia skóry, dzięki czemu z czasem rzuty choroby są rzadsze, lżejsze lub mogą całkowicie ustać.

Atopowe zapalenie skóry (AZS) to choroba autoimmunologiczna, co oznacza, że jest to nieprawidłowa reakcja organizmu, który atakuje sam siebie. Układ odpornościowy w tym przypadku atakuje swoje komórki skóry.

Przyczyną takiej reakcji może być alergia na pokarm np. białka mleka krowiego, gluten, alergia wziewna np. pyłki roślin, alergia na kosmetyki np. stosowane kremy, proszki. Zauważono, że AZS jest to schorzenie, które może być dziedziczone.

Objawy mogą pojawić się już w pierwszych miesiącach po narodzinach. Na ciele dziecka pojawia się rumień, zaczerwienienie, dziecko drapie się niekiedy aż do krwi. Szczególnie charakterystyczne dla AZS są zmiany w zgięciach łokci i pod kolanami.

Leczenie powinno dotyczyć zarówno objawów, jak i przyczyn. Niestety ich ustalenie bywa trudne, ponieważ do ok. 4 r.ż. testy pod kątem alergii u dzieci bywają niemiarodajne. Oprócz smarowania skóry i kąpieli w emolientach podawane są leki przeciwhistaminowe, jeśli wyeliminowanie alergenu nie jest możliwe (np. pyłki roślin).

Atopowe zapalenie skóry u dorosłych 

Atopowe zapalenie skóry u dzieci i atopowe zapalenie skóry u dorosłych ma podobne objawy. Najbardziej charakterystycznym jest uporczywy świąd, który znacząco pogarsza jakość życia pacjentów. Warto podkreślić, że AZS to nie to samo, co łojotokowe zapalenie skóry. 

Atopowe zapalenie skóry zdarza się u 2-8 proc. dorosłych. Zmiany częściej dotyczą twarzy, klatki piersiowej, zagłębień łokci i kolan. Skóra jest przesuszona, silnie swędząca. W diagnostyce należy wykluczyć inne schorzenia jak np. wyprysk kontaktowy.

Drapanie może powodować duży dyskomfort, ale również przyczyniać się do nadkażeń grzybiczych, bakteryjny, wirusowych. Choroba może nawracać, szczególnie u osób narażonych na ponowny kontakt z czynnikiem drażniącym (np. moczenie rąk w pracy). Leczenie przebiega podobnie jak u dzieci i polega na podawaniu leków przeciwhistaminowych, które mogą zmniejszać świąd, odpowiednich preparatów na skórę. W niektórych przypadkach można również praktykować fototerapię.

Atopowe zapalenie skóry - przyczyny

Przyczyny atopowego zapalenia skóry nie są do końca poznane. 

Wiadomo, że atopowe zapalenie skóry jest związane z zaburzeniami funkcjonowania skóry. Ich istotą jest utrata ochronnej funkcji naskórka. Struktura naskórka zostaje zmieniona: dochodzi do rozluźnienia połączeń pomiędzy jego komórkami oraz utraty zewnętrznej warstwy lipidów (tzw. płaszcza lipidowego skóry). Zmiany te uniemożliwiają funkcjonowanie naskórka jako bariery. Z powierzchni ciała łatwiej odparowuje woda, przez co skóra staje się przesuszona. Od strony zewnętrznej ułatwione jest z kolei wnikanie czynników infekcyjnych, zanieczyszczeń oraz obcych substancji. Skóra staje się nadwrażliwa i podrażniona. Pojawia się również charakterystyczny świąd.

Jeśli chodzi o czynniki genetyczne AZS, szczególną rolę przypisuje się genom kodującym filagrynę, czyli jedno z białek budujących barierę naskórkową. Genetyczne zaburzenie budowy tego białka jest przyczyną części przypadków atopowego zapalenia skóry. Choroba rozwijająca się na tym podłożu ma zwykle cięższy przebieg i gorzej odpowiada na leczenie.

Z drugiej strony, atopowe zapalenie skóry związane jest z przestawieniem układu odpornościowego w stronę reakcji alergicznych oraz produkcji dużych ilości czynników zapalnych. Nie wiadomo jednak, w którą stronę zachodzi ciąg przyczynowo - skutkowy. Być może to uszkodzony naskórek stanowi miejsce wnikania obcych substancji i alergenów, które następnie przyczyniają się do rozregulowania układu immunologicznego.

Inna hipoteza mówi o tendencji do reakcji alergicznych i zapalnych, które prowadzą do uszkodzenia bariery skórnej.

Rozwojowi atopowego zapalenia skóry mogą sprzyjać także pewne czynniki środowiskowe. Podobnie jak w przypadku innych chorób alergicznych, jedną z popularnych teorii dotyczących przyczyn rozwoju AZS jest tzw. "hipoteza nadmiernej higieny". Zgodnie z tą hipotezą, ograniczanie kontaktu dziecka z różnymi substancjami we wczesnym dzieciństwie (poprzez wychowywanie w "sterylnych" warunkach) uniemożliwia prawidłowy rozwój układu immunologicznego i powoduje występowanie rozmaitych reakcji nadwrażliwości w późniejszych etapach życia.

Warto również wspomnieć o istotnej roli czynników psychologicznych, które mogą przyczyniać się do występowania zaostrzeń procesu chorobowego. Nasilenie objawów AZS często występuje w momentach doświadczania przez pacjentów silnych emocji bądź sytuacji stresowych.

Atopowe zapalenie skóry – objawy

Pierwsze objawy atopowego zapalenia skóry zwykle pojawiają się już w dzieciństwie. W zależności od źródła uważa się, że tylko u 5-15 proc. pacjentów choroba rozpoczyna się po 5. roku życia.

Typowe objawy atopowego zapalenia skóry:

• zmiany skórne o typie rumieniowym, grudkowym, często także wysiękowym;
• skóra jest przesuszona, ma tendencję do pękania i przebarwień;
• uciążliwy świąd, który powoduje nieustanne drapanie (szczególnie w nocy, gdy pacjent nie jest w stanie się kontrolować);
• drapanie powoduje z kolei dalsze podrażnienia - w ten sposób powstaje błędne koło, powodujące stałe pogarszanie się stanu skóry;
• tzw. lichenifikacja skóry. Powierzchnia skóry wygląda wówczas tak, jakbyśmy oglądali ją w powiększeniu - wszelkie nierówności stają się widoczne gołym okiem;
• biały dermografizm, który polega na powstawaniu białych śladów na skórze pod wpływem jej zadrapania;
• pogrubienie skóry. 

Atopowe zapalenie skóry głowy

Atopowe zapalenie skóry głowy jest przewlekłą, zapalną chorobą skóry, która występuje na skórze gładkiej oraz owłosionej. Jej pierwsze symptomy ujawniają się w dzieciństwie.

Do rozwoju atopowego zapalenia skóry głowy przyczyniają się czynniki genetyczne, immunologiczne i środowiskowe. Choroba objawia się najczęściej nasilonym świądem, zmianami wypryskowymi i lichenizacją (inaczej zapalnym zgrubieniem skóry). W ciężkich i nawracających przypadkach AZS zmiany mogą nawet obejmować całe cało, w tym owłosioną skórę głowy.

Atopowe zapalenie skóry twarzy

Osoby, które cierpią na atopowe zapalenie skóry twarzy, skarżą się na rumień w postaci czerwonych grudek, niewielkich ran lub bąbli. Zmiany te wyglądają nieestetycznie i sprawiają, że skóra twarzy jest bardziej podatna na zakażenia.

Atopowe zapalenie skóry dłoni

Atopowe zapalenie skóry ma tendencję do zajmowania tzw. powierzchni zgięciowych kończyn, to znaczy dołów łokciowych i podkolanowych. Inne charakterystyczne miejsca to tułów oraz dłonie. Te lokalizacje zmian skórnych są typowe dla dorosłych oraz starszych dzieci. U niemowląt pierwsze zmiany pojawiają się zwykle na twarzy.

Atopowe zapalenie skóry - jak wygląda atopowa skóra?

Zapalenie skóry związane z atopią rozpoznaje się na podstawie charakterystycznych objawów choroby. Nie istnieje jedno badanie diagnostyczne, które w 100 proc. potwierdzałoby diagnozę. Ustaleniu rozpoznania służą tzw. kryteria Hanifina-Rajki. Jest to zbiór 27 kryteriów (objawów klinicznych), charakterystycznych dla atopowego zapalenia skóry.

Wśród nich wyróżniamy cztery tzw. kryteria większe (główne) oraz 23 kryteria mniejsze (dodatkowe). Aby rozpoznać AZS, konieczne jest spełnienie co najmniej trzech kryteriów większych oraz trzech kryteriów mniejszych.

Kryteria Hanifina-Rajki:

• Kryteria większe obejmują:
• świąd skóry;
• charakterystyczną lokalizację zmian skórnych;
• atopię występująca u pacjenta lub w jego rodzinie;
• przewlekły i nawrotowy charakter schorzenia.

• Kryteria mniejsze to:
• suchość skóry (xerosis);
• wczesny wiek pojawienia się zmian;
• rybia łuska lub rogowacenie przymieszkowe;
• dodatnie wyniki punktowych testów skórnych;
• zwiększone stężenie IgE (atopia);
• nawracające zakażenia skóry;
• nieswoisty wyprysk rąk i/lub stóp;
• wyprysk sutków;
• zapalenie czerwieni wargowej;
• nawrotowe zapalenie spojówek;
• stożek rogówki (keratokonus);
• zaćma podtorebkow;
• zacienienie wokół oczu;
• objaw Denniego i Morgana (fałd oczny);
• biały dermografizm;
• przedni fałd szyjny;
• świąd skóry po spoceniu;
• nietolerancja pokarmów;
• nietolerancja wełny;
• zaostrzenie stanu skóry po stresie;
• rumień twarzy;
• łupież biały;
• podkreślenie mieszków włosowych.

W diagnostyce atopowego zapalenia skóry pomocne mogą być badania w kierunku alergii, takie jak np. poziom przeciwciał IgE we krwi. Możliwe jest również zbadanie poziomu tych przeciwciał przeciwko konkretnym alergenom. Pozwala ono na ustalenie, na co konkretnie jest uczulony dany pacjent.

Atopowe zapalenie skóry – leczenie

Leczenie atopowego zapalenia skóry jest procesem długotrwałym i złożonym. Do dyspozycji pozostają zarówno metody farmakologiczne, jak i niefarmakologiczne. Wśród najważniejszych wymienia się:

Atopowe zapalenie skóry - leczenie niefarmakologiczne

Podstawą terapii atopowego zapalenia skóry jest pielęgnacja za pomocą specjalnych środków, nazywanych emolientami. Są to preparaty na bazie tłuszczów, których zadaniem jest odbudowa płaszcza lipidowego skóry i „naprawa” bariery naskórkowej. Regularne stosowanie emolientów zatrzymuje wodę w głębszych warstwach skóry i zapobiega jej wysychaniu.

W pielęgnacji skóry atopowej należy unikać kosmetyków zawierających substancje drażniące, zapachowe oraz konserwanty. Nie są również wskazane długie i gorące kąpiele. Warto obserwować swój organizm i unikać czynników, które powodują zaostrzenie zmian skórnych (wełniane ubrania, alergeny wziewne, stres).

Bardzo istotną metodą leczenia AZS jest fototerapia. Jest to leczenie za pomocą promieniowania ultrafioletowego. Polega ono na naświetlaniu powierzchni skóry objętych procesem chorobowym specjalnie dobraną wiązką światła. Fototerapia wpływa na złagodzenie świądu oraz reakcji zapalnych. Tej metody nie stosuje się jednak u dzieci poniżej 12. roku życia.

Atopowe zapalenie skóry - leczenie farmakologiczne miejscowe

Przez wiele lat podstawą leczenia farmakologicznego AZS były miejscowo stosowane glikokortykosteroidy (nazywane potocznie sterydami). Mają one głównie działanie przeciwzapalne. W tej grupie leków znajduje się wiele preparatów o różnej sile i długości działania, co umożliwia indywidualne prowadzenie terapii.

Lekami miejscowymi stosowanymi w leczeniu AZS są tzw. inhibitory kalcyneuryny. W tej grupie znajdują się dwa preparaty: takrolimus i pimekrolimus. Podstawową zaletą jest brak skutków ubocznych, typowych dla terapii za pomocą sterydów. Główną wadą pozostaje, póki co, ich wysoka cena.

Ważną kwestią pozostaje stosowanie miejscowych środków odkażających, przede wszystkim antybiotyków. Ich użycie jest wskazane wyłącznie w sytuacji zainfekowania (nadkażenia) zmian skórnych. Nie należy stosować maści antybiotykowych "na wszelki wypadek". Takie postępowanie sprzyja bowiem rozwojowi oporności bakterii na antybiotyki.

Atopowe zapalenie skóry - leczenie farmakologiczne ogólne

Brak zadowalającej odpowiedzi na terapię miejscową AZS może być wskazaniem do zastosowania leków działających ogólnoustrojowo. Są to środki mające na celu wyhamowanie reakcji zapalnych. Pierwszym rzutem takiej terapii są glikokortykoidy doustne.

Podobnie jak w przypadku preparatów miejscowych, powinno się unikać ich przewlekłego stosowania. Inną grupą leków ogólnoustrojowych są tzw. immunosupresanty, hamujące nadmierną aktywność układu odpornościowego. Przedstawicielami tej grupy są np. metotreksat i cyklosporyna. Stosuje się je wyłącznie w ciężkich postaciach AZS.

Wspomagająco w leczeniu AZS używane są leki przeciwhistaminowe, które pomagają przede wszystkim w opanowaniu uciążliwego świądu.

Atopowe zapalenie skóry - czego unikać? Co zaostrza objawy AZS?

Wykwity skórne mogą się nasilać pod wpływem rozmaitych czynników, takich jak:

• zmiany temperatury otoczenia;
• niektóre rodzaje kosmetyków i materiałów (w szczególności wełna);
• alergeny wziewne i pokarmowe.

Przebieg atopowego zapalenia skóry zwykle obejmuje następujące po sobie okresy zaostrzeń i remisji (wygaszania). Choroba niesie ze sobą również ryzyko występowania powikłań, takich jak na przykład nadkażenia zmian skórnych przez czynniki infekcyjne. Dzieci, u których rozpoznano AZS, znajdują się w grupie podwyższonego ryzyka zachorowania na inne schorzenia o podłożu alergicznym (np. astmę oskrzelową i alergiczny nieżyt nosa).

Warto również pamiętać, że atopowe zapalenie skóry istotnie wpływa na jakość życia pacjentów; szczególnie uciążliwym zjawiskiem jest nieustanny świąd skóry. Objaw ten bywa również przyczyną występowania zaburzeń snu.

Atopowe zapalenie skóry - dieta

Czy jedzenie może powodować zaostrzenie atopowego zapalenia skóry? Dieta odgrywa kluczową rolę w zachowaniu prawidłowej kondycji skóry. W przypadku współistniejących alergii pokarmowych konieczne jest przestrzeganie odpowiedniej diety eliminacyjnej, która polega na wykluczeniu określonych grup produktów spożywczych wywołujących dolegliwości ze strony układu pokarmowego. 

Niektóre produkty, np. orzechy i orzechy arachidowe, mleko krowie i pszenica mogą powodować stan zapalny w organizmie, a objawy AZS się wówczas nasilają i są widoczne zmiany w postaci zaczerwienienia czy drobnych wyprysków. Oprócz tych produktów zaleca się eliminację z jadłospisu m.in. mięsa, ryb, skorupiaków, jajek, soi, czekolady, selera, sezamu i cytrusów.

Atopowe zapalenie skóry - zasady pielęgnacji  

Podstawą w radzeniu sobie z atopowym zapaleniem skóry jest delikatna higiena i codzienna pielęgnacja skóry, która sprawi, że bariera ochronna skóry zostanie odbudowana, a skóra przestanie swędzieć. Ważna jest systematyczność i konsekwencja. Istotne jest, aby utrzymywać właściwą rutynę pielęgnacyjną również w okresach poprawy skóry, aby działać prewencyjnie i wydłużać okresy pomiędzy zaostrzeniami. Poniżej kilka ważnych zasad:

1. Bierz prysznic zamiast kąpieli, bo zbyt długie przebywanie w wodzie może wysuszać skórę.
2. Pamiętaj, żeby woda była letnia – gorąca woda również wysusza skórę.
3. Do mycia stosuj łagodne żele lub olejki do skóry atopowej, zmniejszające swędzenie skóry. Zapomnij o zwykłych mydłach i płynach do kąpieli.
4. Po myciu delikatnie osusz skórę ręcznikiem – nie trzyj jej.
5. Na jeszcze lekko wilgotną skórę nałóż balsam emolientowy do skóry atopowej, który odbuduje barierę ochronną skóry i zmniejszy swędzenie.
6. W przypadku intensywnego swędzenia skóry zawsze miej przy sobie spray przeciwświądowy do skóry atopowej – szczególnie nocą, przy łóżku.
7. Ubranie i pościel pierz w specjalnych proszkach dla alergików lub atopików.

Maści i kremy na atopowe zapalenie skóry

Maści na bazie glikokortykosteroidów są skuteczne w leczeniu zaostrzeń zmian skórnych. Niestety nie nadają się do stosowania przewlekłego – w długotrwałej terapii niosą ze sobą ryzyko wystąpienia skutków ubocznych (ścieńczenie i zanik skóry, rozstępy).

Atopowe zapalenie skóry a budowa i funkcje skóry

Skóra jest jednym z największych narządów pod względem powierzchni w naszym organizmie - przeciętnie zajmuje ona od 1,5 do 2 m². W budowie skóry wyróżniamy trzy podstawowe warstwy:

• naskórek
• skórę właściwą
• tkankę podskórną

Każda z nich zbudowana jest z innego rodzaju komórek. W warstwie najbardziej zewnętrznej - naskórku - dominują ciasno przylegające do siebie keratynocyty.

Ich zadaniem jest utworzenie szczelnej bariery przed środowiskiem zewnętrznym. W naskórku występują również melanocyty, czyli komórki odpowiedzialne za kolor skóry. Ich liczba jest uzależniona od rodzaju karnacji danej osoby. Kolejna warstwa, czyli skóra właściwa, zbudowana jest przede wszystkim z tkanki łącznej.

Oglądając fragment skóry właściwej pod mikroskopem, możemy dodatkowo zauważyć rozmaite struktury:

• gruczoły potowe
• gruczoły łojowe
• naczynia krwionośne
• zakończenia nerwowe
• mieszki włosowe

W tkance podskórnej znajdują się natomiast między innymi komórki tłuszczowe.

Oczywiście budowa skóry różni się w zależności od regionu naszego ciała. Przykładowo na skórze dłoni nie znajdziemy włosów ani gruczołów łojowych, za to występuje tam największe w całym organizmie zagęszczenie gruczołów potowych. Duże zróżnicowanie dotyczy również grubości naskórka, który w okolicach pięt może osiągać nawet 2 mm grubości.

Warto uświadomić sobie, że skóra nie jest jedynie bierną powłoką, pokrywającą nasze ciało. Narząd ten uczestniczy aktywnie na przykład w regulacji temperatury organizmu czy gospodarce wodno-elektrolitowej. Skóra pełni funkcję bariery: zapobiega nadmiernej utracie wody, ale również chroni nas przed niekorzystnym działaniem czynników zewnętrznych.

Ścisłe połączenia pomiędzy komórkami naskórka umożliwiają obronę przed wnikaniem mikroorganizmów. Skóra stanowi miejsce wytwarzania witaminy D, biorąc tym samym istotny udział w gospodarce hormonalnej. Praca skórnych gruczołów potowych to z kolei jeden z najskuteczniejszych mechanizmów termoregulacji.

W czym pomoże dermatolog?  

Zobacz galerię 4 zdjęcia

Atopowe zapalenie skóry a atopia

W nazwie atopowego zapalenia skóry zawarte jest pojęcie atopii, czyli zjawiska leżącego u podłoża tego schorzenia. Czym więc jest atopia? Nazwą tą określamy wrodzoną predyspozycję do reakcji alergicznych w odpowiedzi na rozmaite antygeny. Układ immunologiczny osoby z atopią jest "przestawiony” w kierunku odpowiedzi alergicznych.

Tacy pacjenci posiadają we krwi wysokie stężenia przeciwciał typu IgE, które stanowią główne przeciwciała odpowiadające za rozwój alergii. Oprócz atopowego zapalenia skóry, atopia może być związana z występowaniem innych schorzeń o podłożu alergicznym:

• astmy oskrzelowej
• alergicznego nieżytu nosa
• alergii pokarmowych

Choroby te mogą również ze sobą współistnieć.

Jaka to choroba?

Pytanie 1 z 12

Co dolega temu dziecku?

Atypowe zapalenie skóry

Atopowe zapalenie skóry

Atypiczne zapalenie skóry

Następne pytanie

Krzysztofa Białożyt