Rak jelita grubego – profilaktyka, objawy, leczenie

Rak jelita grubego jest pierwotnym, złośliwym nowotworem wywodzącym się z nabłonka błony śluzowej jelita grubego. Jest jednym z najczęściej występujących nowotworów złośliwych. Do grupy raków jelita grubego zalicza się rak okrężnicy, rak zgięcia esiczo-odbytniczego oraz rak odbytnicy. Jakie są objawy raka jelita grubego i jak go leczyć?

Spis treści

1. Rak jelita grubego - przyczyny
2. Rak jelita grubego - czynniki ryzyka
3. Rak jelita grubego - objawy
4. Rak jelita grubego - rozpoznanie
5. Rak jelita grubego - leczenie
6. Rak jelita grubego - rokowanie
7. Rak jelita grubego - zapobieganie

Rak jelita grubego według danych Światowej Organizacji Zdrowia jest drugim co do częstości nowotworem złośliwym występującym u kobiet i trzecim u mężczyzn. Rak jelita grubego stanowi 10% wszystkich nowotworów złośliwych u ludzi, a jego śmiertelność jest szacowana na ok. 690 000 zgonów rocznie, co stanowi 8% wszystkich zgonów z powodu nowotworu.

Najczęściej rak ten dotyka osoby po 40. r.ż, z wyjątkiem nowotworów uwarunkowanych genetycznie, wówczas choroba ta może ujawnić się w młodszym wieku. Rak jelita grubego to pod względem histologicznym najczęściej (80%) gruczolakorak.

Rak jelita grubego - przyczyny

Przyczyny wystąpienia raka jelita grubego nie są do końca poznane. Powstanie nowotworu jest efektem długoletniej ekspozycji na czynniki ryzyka, zarówno środowiskowe jak i genetyczne.

Ekspozycja ta prowadzi do zaburzenia równowagi komórkowej, w efekcie której powstaje wiele rodzajów mutacji, których skutkiem jest wyłączenie genów hamujących rozwój nowotworów lub wzmocnieniu genów sprzyjających jego rozwojowi.

Istnieją dwa szlaki prowadzące do rozwoju raka jelita grubego:

1. gruczolak - rak, w którym obserwuje się progresję zmian od łagodnego gruczolaka jelita grubego do raka inwazyjnego. Proces rozwoju nowotworu pojawia się tutaj w momencie wystąpienia mutacji genu hamującego APC, co pociąga za sobą kolejne mutacje genów hamujących rozwój nowotworu, co prowadzi do niestabilności chromosomalnej, a w efekcie do rozwoju raka jelita grubego.
2. tzw. „zmiany ząbkowane”, których istotą jest mutacja prowadząca do zahamowania działania genów naprawczych, a w kolejnym etapie do aktywacji onkogenów, czyli substancji powodujących rozwój nowotworu.

Najważniejszą rolę w rozwoju raka jelita grubego odgrywa więc długotrwałe narażenie na czynniki ryzyka, które sprzyjają rozwojowi nowotworu. Czynniki te można podzielić na czynniki środowiskowe, zależne od człowieka oraz czynniki genetyczne, a więc niemodyfikowalne przez człowieka.

Czytaj też: Rak i geny. Nowotwory dziedziczne. Sprawdź, czy jesteś w grupie ryzyka

Rak jelita grubego - czynniki ryzyka

Do raka jelita grubego prowadzi przede wszystkim nieodpowiedni styl życia. Wśród czynników ryzyka zachorowania na raka jelita grubego wyróżnia się:

1. Kluczowym czynnikiem rozwoju raka jelita grubego jest nieprawidłowa dieta. Uważa się, że zła dieta odpowiada za aż 70% przypadków raka jelita grubego. Przyjmuje się, że szczególnie narażone na rozwój raka jelita grubego są osoby spożywające zbyt dużo czerwonego mięsa, szczególnie smażonego, a także tłuszczów nasyconych.Zbyt małe spożycie warzyw i owoców również sprzyja rozwojowi raka jelita grubego. Do niedawna uznawano, iż spożywanie dużej ilości błonnika i kwasów omega-3 redukuje ryzyko wystąpienia nowotworu, obecnie jednak przyjmuje się, że składniki te nie mają ochronnego wpływu na rozwój choroby.
2. Istotnym czynnikiem ryzyka jest również spożywanie alkoholu. Wykazano, że u osób spożywających ponad 45 g etanolu dziennie występuje 1,4-krotnie zwiększone ryzyko zachorowania. U osób spożywających mniejsze ilości alkoholu ryzyko również jest podwyższone.
3. Otyłość i nadwaga stanowi duży czynnik ryzyka zachorowania na raka jelita grubego. Przyjmuje się, że BMI powyżej 30 zwiększa to ryzyko dwukrotnie. Nadwaga i otyłość są związane z 11% przypadków raka jelita grubego, U 25–33% chorych na raka jelita grubego stwierdza się powiązane modyfikowalne czynniki ryzyka: otyłość i brak aktywności fizycznej.
4. Brak aktywności fizycznej, nawet przy braku nadwagi stanowi również czynnik predysponujący do rozwoju nowotworu. Aktywność fizyczna redukuje ryzyko rozwoju raka poprzez zmniejszenie insulinooporności, przyspieszenie metabolizmu oraz przyspieszenie perystaltyki jelit.
5. Ostatnim modyfikowalnym czynnikiem ryzyka jest palenie tytoniu.  Palenie papierosów zwiększa o 1,25-krotnie ryzyko zachorowania na raka jelita grubego, a także zwiększa ryzyko zgonu z powodu tej choroby. Ryzyko wzrasta wraz z liczbą wypalonych papierosów oraz latami nałogu. Ryzyko zmniejsza się do zera dopiero po 30 latach od zaprzestania palenia.

Do rozwoju raka jelita grubego predysponują również niektóre choroby. Należą do nich:

• cukrzyca
• choroby zapalne jelit
• akromegalia

Ok. 20% raków jelita grubego występuje rodzinnie, z czego ok. 2-3% z nich spowodowane jest przez zespoły zwiększonej predyspozycji do rozwoju nowotworów, należą do nich:

• zespół Lyncha – jest to zespół genetyczny, dziedziczony w sposób dominujący, zwiększający ryzyko zachorowania nie tylko na raka jelita grubego, ale również raka trzonu macicy, raka nerki,  raka skóry i raka dróg żółciowych. Ryzyko zachorowania na raka jelita grubego wzrasta w tym zespole o 80%. Rak w tym zespole pojawia się zwykle częściej niż w ogólnej populacji, ok. 40 roku życia
• rodzinny rak jelita grubego typu X –  W zespole nie obserwuje się zwiększonego ryzyka występowania nowotworów innych niż rak jelita grubego, nowotwór ten pojawia się również nieco później niż w zespole Lyncha
• rodzinna polipowatość gruczolakowata (FAP) – choroba ta objawia się występowaniem mnogich gruczolaków w świetle jelita grubego, które predysponują do rozwoju raka jelita grubego. Ryzyko rozwinięcia się nowotworu jest w przypadku tej choroby bliskie 100%. Zespół FAP predysponuje również do rozwoju innych nowotworów złośliwych i łagodnych
• zespół Peutza-Jeghersa – jest to zespół zwiększonej predyspozycji do rozwoju nowotworów, charakteryzujący się występowaniem polipów w przewodzie pokarmowym. Ryzyko rozwoju raka jelita grubego w tym zespole w wieku 40. Lat wynosi ok. 3%

Rak jelita grubego - objawy

Przebieg raka jelita grubego może być przez wiele lat bezobjawowy. Objawy wynikają z nacieku guza na sąsiednie struktury, wzrostu guza w obrębie światła jelita oraz obecności przerzutów odległych.

Do objawów raka jelita grubego zalicza się: krwawienie z przewodu pokarmowego (szczególnie krew w stolcu), ból brzucha, zmiana rytmu wypróżnień z naprzemiennymi biegunkami i zaparciami, poczucie niepełnego wypróżnienia i zwężenie stolców (tzw. „stolce ołówkowate”), niezamierzony spadek masy ciała.  

Wzrost guza do światła jelita może spowodować zamknięcie jego światła i w efekcie niedrożność mechaniczną jelit, utajone krwawienie z dolnego odcinka przewodu pokarmowego może prowadzić do anemii.

Czytaj: Krwawienie z przewodu pokarmowego

Rak jelita grubego - rozpoznanie

Podstawowym badaniem umożliwiającym rozpoznanie raka jelita grubego jest kolonoskopia. Badanie to pozwala na obejrzenie światła jelita oraz pobranie wycinków do badań histopatologicznych na podstawie których stawia się ostateczne rozpoznanie.

Dodatkowo w trakcie kolonoskopii mogą zostać usunięte zmiany przedrakowe. Rutynowo wykonuje się również USG brzucha oraz tomografię komputerową w poszukiwaniu przerzutów do odległych narządów.

W przypadku raka jelita grubego wykonuje się również badania dodatkowe – w morfologii często zauważalna jest anemia z powodu utajonego krwawienia z przewodu pokarmowego, najczęściej występuje również dodatni wynik badania na krew utajoną w kale.

W przypadku raka jelita grubego istnieje nieswoisty marker nowotworowy badany we krwi pacjenta – jest to antygen rakowo-płodowy (CEA). Nie ma on jednak znaczenia w sytuacji stawiania rozpoznania raka jelita grubego, służy on natomiast do monitorowania skuteczności leczenia i występowania nawrotów choroby po leczeniu.

Rak jelita grubego - leczenie

Najistotniejsza w wyborze metody i planu leczenia jest ocena zaawansowania choroby, obecności przerzutów odległych oraz naciekania przez nowotwór sąsiednich do jelita grubego struktur, które są niemożliwe do usunięcia chirurgicznego.

Podstawową metodą leczenia jest usunięcie guza jelita grubego wraz z sąsiadującymi węzłami chłonnymi. W niektórych stadiach raka jelita grubego stosuje się leczenie przedoperacyjne w formie radioterapii lub chemioterapii w celu zmniejszenia masy guza, co ułatwia przeprowadzenie operacji.

W przypadku raka jelita grubego występującego w odbytnicy leczenie takie umożliwia usunięcie guza z zachowaniem zwieracza odbytu, co znacząco wpływa na jakość życia chorego po operacji. Leczenie operacyjne może obejmować również usunięcie przerzutów w wątrobie lub płucach.

Leczenie uzupełniające obejmuje radioterapię oraz chemioterapię lub metodę skojarzoną. Wybór leczenia uzależniony jest w głównej mierze od lokalizacji guza.

W przypadku guza zlokalizowanego w okrężnicy stosuje się chemioterapię, jeżeli stan chorego jest dobry stosuje się ją w przypadku występowania przerzutów do węzłów chłonnych oraz jeśli istnieje ryzyko powikłań pooperacyjnych.

W przypadku raka odbytnicy najczęściej stosuje się radiochemioterapię, w przypadku niekorzystnych czynników rokowniczych lub gdy nie zastosowano radioterapii przed zabiegiem operacyjnym.

W przypadku guzów nieoperacyjnych stosuje się chemioterapię, niszczenie tkanki guza metodą laserową oraz poszerzanie zwężeń światła jelita poprzez wszczepianie stentów rozszerzających jego światło.

Rak jelita grubego - rokowanie

Przeżycie chorych na raka jelita grubego silnie zależy od stopnia zaawansowania klinicznego. Odsetek przeżyć pięcioletnich w raku jelita grubego wynosi około 65–70%.

Rokowanie uzależnione jest od głębokości naciekania guza, jego lokalizacji, zajęcia regionalnych węzłów chłonnych, obecności przerzutów czy stopnia zaawansowania choroby.

Kluczowa rokowniczo jest głębokość inwazji w głąb ściany jelita grubego. Wraz z głębokością nacieku ściany narządu wzrasta ryzyko wznowy po leczeniu radykalnym, zajęcia węzłów chłonnych oraz obecności przerzutów odległych. Sama wielkość guza nie jest istotna rokowniczo.

Do czynników rokowniczych należy również lokalizacja – czynnikiem korzystnym rokowniczo należy lokalizacja w obrębie okrężnicy.

Rak jelita grubego - zapobieganie

Profilaktyka raka jelita grubego obejmuje modyfikacje stylu życia i eliminacje modyfikowalnych czynników ryzyka – zaprzestanie picia alkoholu i palenia papierosów oraz włączenie warzyw i owoców do diety.

Czytaj: Ile warzyw i owoców można zjeść w ciągu jednego dnia?

Bardzo istotne jest również wykonywanie badań przesiewowych. Do badań takich należy kolonoskopia, która pozwala na ocenę światła jelita i stwierdzenie i ewentualne usunięcie niegroźnych zmian przedrakowych o typie polipów gruczolakowych.

Zaleca się profilaktyczne wykonywanie kolonoskopii u każdego człowieka po 50. roku życia i powtarzanie tego badania co 10 lat. Badanie takie jest objęte programem profilaktyki raka jelita grubego, dla osób powyżej 50 roku życia badanie takie jest bezpłatne.

W przypadku chorych na zespoły predysponujące do wystąpienia nowotworu zaleca się wykonywanie kolonoskopii co rok od 10-12 roku życia.

Rak jelita grubego należy do najczęściej występujących nowotworów. Należy zwrócić uwagę na modyfikowalne czynniki ryzyka rozwoju nowotworu i postarać się je wyeliminować. Zdrowa dieta, niepalenie papierosów i aktywność fizyczna w znacznym stopniu mogą zmniejszyć ryzyko rozwoju raka jelita grubego.

Wykonywanie profilaktycznych badań po 50. roku życia może pozwolić na wczesne zdiagnozowanie nowotworu, czy tez niegroźnego stanu przedrakowego, a wdrożenie odpowiedniego leczenia pozwala na wyleczenie.

W przypadku wystąpienia objawów niepokojących takich jak niezamierzona utrata masy ciała, czy krwawienie z dolnego odcinka przewodu pokarmowego, należy skontaktować się z lekarzem i wykonać kolonoskopię, dzięki której możliwe jest ustalenie rozpoznania i wdrożenie leczenia.

Przeczytaj także:

• Rak odbytu - przyczyny, objawy i leczenie raka odbytu
• Rak okrężnicy: przyczyny, objawy, leczenie
• Rak odbytnicy: przyczyny, objawy, leczenie

lek. Agnieszka Michalak