Meningokoki - objawy, leczenie, szczepienie przeciw meningokokom

Meningokoki, określane jako dwoinki zapalenia opon mózgowych, są bakteriami, które zwłaszcza u dzieci mogą wywołać względne rzadką, lecz groźną inwazyjną chorobę meningokokową. Cechuje ją błyskawiczny przebieg, wysoka śmiertelność, a także może powodować poważne powikłania. W Programie Szczepień Ochronnych zalecene jest szczepienie przeciw meningokokom. Kiedy dziecko może przyjąć szczepionkę przeciwko meningokokom?

Spis treści

1. Meningokoki - co to?
2. Meningokoki - sposoby zakażenia
3. Meningokoki - objawy
4. Meningokoki – diagnoza choroby meningokokowej
5. Meningokoki - leczenie choroby meningokokowej
6. Meningokoki - szczepienia. Co trzeba wiedzieć o szczepieniach przeciwko meningokokom?

Meningokoki - co to?

Meningokoki to Gram-ujemne bakterie z gatunku Neisseria meningitidis, znane także pod nazwą dwoinek zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Szczepy Neisseria meningitidis dzieli się na 13 grup serologicznych. W Polsce większość przypadków inwazyjnej choroby meningokokowej to zachorowania spowodowane przez meningokoki grupy B i C. Zdarzają się również pojedyncze zachorowania wywołane przez serogrupy W135 oraz Y.¹

Meningokoki to groźne bakterie, które w porównaniu z innymi bakteriami chorobotwórczymi, są nieczęstym, ale za to najszybszym zabójcą człowieka. Mogą pozbawić nas życia zaledwie w ciągu 24 godzin od momentu pojawienia się objawów wywołanej przez nie choroby.

Na szczęście tylko u nielicznych z nas kontakt z meningokokami prowadzi do choroby. Najczęściej kończy się on nosicielstwem. Poza tym możemy się go w ogóle nie obawiać, jeśli się zaszczepimy przeciwko tym drobnoustrojom.

Meningokoki - sposoby zakażenia

Meningokoki szybko się rozprzestrzeniają drogą kropelkową (kaszel, kichanie), przez kontakt bezpośredni (np. pocałunek), a także pośredni (jak choćby picie z jednego kubka, jedzenie tą samą łyżką). Źródłem zakażenia może być zarówno zdrowy nosiciel, jak i chora osoba.

Po kontakcie z meningokokami większość osób pozostaje zdrowa. Bakterie te bytują w nosie i gardle przez kilka tygodni, miesięcy, a nawet dłużej, zazwyczaj nie wyrządzając nam krzywdy. Ale jeśli przekażemy je innym ludziom, mogą u nich wywołać ciężką chorobę.

Przypuszcza się, że ok. 20 proc. osób jest bezobjawowymi nosicielami tych bakterii, aczkolwiek w dużych i zamkniętych skupiskach ludzkich, takich jak internaty, obozy młodzieżowe, koszary, nosicielstwo może sięgać nawet kilkudziesięciu procent.

Meningokoki - objawy

Wczesne objawy zakażenia meningokokami przypominają zwykłą infekcję, zazwyczaj są więc bagatelizowane i przez rodziców, i przez dorosłych pacjentów - dlatego właśnie wczesne rozpoznanie tej choroby jest tak bardzo trudne. W pierwszej fazie zakażenie objawia się:

• słabszym apetytem;
• gorączką;
• uczuciem ogólnego rozbicia;
• osłabieniem;
• sennością;
• bólem mięśni i stawów;
• kaszlem;
• katarem.

Początkowa faza zakażenia może trwać nawet 3-4 dni, po tym czasie zazwyczaj stan chorego gwałtownie się pogarsza.

Meningokoki - wysypka

Jednym z objawów zakażenia meningokokowego jest wysypka wybroczynowa, występująca u ok. połowy chorych, która nie blednie pod naciskiem.

Wysypka może wystąpić na każdej części ciała w postaci drobnych czerwonych punkcików, które w późniejszych stadiach choroby zlewają się w duże plamy.

Aby się przekonać, czy wysypka może wskazywać na sepsę meningokokową, możemy przeprowadzić "test szklanki". W przypadku zakażenia meningokokowego po przyciśnięciu denka szklanki do zmian na skórze plamki nie bledną. Czasem wysypka występuje na powierzchni gałek ocznych, w miejscach częściowo zakrytych powiekami. Niestety w momencie jej wystąpienia może być już za późno na ratunek. Dlatego tak ważna jest profilaktyka.

Zakażenie meningokokami u dzieci

Na zakażenie meningokokami narażony jest każdy z nas. Bakterie te są jednak szczególnie niebezpieczne dla dwóch grup wiekowych. Pierwsza z nich to dzieci przed ukończeniem 5. roku życia, zwłaszcza te najmniejsze, które nie skończyły 2 lat, ponieważ ich układ odpornościowy nie jest jeszcze w pełni wykształcony.

Zakażenie meningokokami u młodzieży i młodych dorosłych

Druga grupa, która narażona jest na zakażenie meningokokami, to młodzież i młodzi dorośli, czyli osoby między 11. a 24. rokiem życia. Dlaczego właśnie oni, skoro w tym okresie życia mamy wykształcony i sprawny układ odpornościowy? Decydujące znaczenie ma nasilenie kontaktów społecznych. Zarówno nastolatki, jak i młodzi dorośli dużo czasu spędzają w grupach rówieśniczych. Razem uczą się, wypoczywają, bawią.

Dzielą się kanapkami, piją z jednej butelki, całują się z coraz to nowymi partnerami. W ten sposób przekazują sobie meningokoki (co czwarty nastolatek jest nosicielem tych bakterii). Przyczyną wzrostu ryzyka zachorowania może też być podatność na zakażenia w okresie dojrzewania oraz właściwości samej bakterii.

Meningokoki – diagnoza choroby meningokokowej

Jak zdiagnozować zakażenie meningokokami u dzieci? Małe dzieci nie powiedzą nam, co im dolega, możemy tylko obserwować ich zachowanie. Są apatyczne, rozdrażnione, pokładają się, nie mają apetytu, nie dają się brać na ręce, przytulać (związane jest to z przeczulicą skóry). A przede wszystkim są wyraźnie inne niż podczas zwykłych, banalnych infekcji.

Trudno zdefiniować tę inność w zachowaniu maluchów, ale matki ją dostrzegają. Może ona polegać np. na tym, że po podaniu leku przeciwgorączkowego i obniżeniu się gorączki dziecko nie nabiera chęci do zabawy, wciąż sprawia wrażenie ciężko chorego.

Rozpoznanie infekcji meningokokowej nie jest więc proste, tymczasem leki trzeba podać jak najszybciej, ponieważ rozwija się ona błyskawicznie. Dlatego, gdy tylko lekarze podejrzewają meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsę, od razu podają dwa antybiotyki, na które wrażliwa jest większość bakterii.

Dopiero w drugiej kolejności zlecają wykonanie badań, które rozstrzygają, czy przyczyną infekcji są meningokoki. Jeśli to one wywołały chorobę, antybiotyki można zastąpić penicyliną, na którą bakterie te wciąż są wrażliwe.

Meningokoki - leczenie choroby meningokokowej

Leczenie inwazyjnej choroby meningokokowej zawsze wymaga hospitalizacji, często musi przebiegać na oddziale intensywnej opieki medycznej.

W przypadku podejrzenia zakażenia meningokokami pacjentowi pobierana jest do badania krew oraz płyn mózgowo-rdzeniowy, z których następnie wykonywany jest posiew. Do czasu otrzymania wyników badania mikrobiologicznego pacjent dostaje dożylnie wysokie dawki antybiotyku (zazwyczaj są to cefalosporyny III generacji lub penicylina) - jeśli po wyizolowaniu konkretnego patogenu konieczna jest jego zmiana, lekarz wdraża terapię celowaną.

Przez cały czas pacjent otrzymuje również leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe, w razie potrzeby podtrzymywane są również jego funkcje życiowe, wyrównywane zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, niekiedy też konieczne jest wspomaganie oddychania.

Inwazyjna choroba meningokokowa - czym jest?

Bakterie z gatunku Neisseria meningitidis nie są szczególnie zajadłe. Wywołują chorobę u jednej osoby na 100 tysięcy. 

Niestety, rzadko infekcja meningokokowa ma charakter nieinwazyjny i przybiera postać np. zapalenia płuc lub zapalenia ucha środkowego. Meningokoki najczęściej nie atakują w ogóle, a jeśli już to robią - to z tak ogromną siłą, że pokonują barierę błon śluzowych i dostają się do krwi - mamy wtedy do czynienia z inwazyjną chorobą meningokokową, która może przebiegać pod postacią:

• postępującego bardzo szybko zapalenia opon mózgowych otaczających mózgowie i rdzeń kręgowy; w ciągu jednego dnia od początku choroby może rozwinąć się ciężki stan, prowadzący do śpiączki i śmierci;
• sepsy (posocznica), która występuje wówczas, gdy meningokoki przedostaną się do krwiobiegu i szybko rozprzestrzeniają w całym organizmie, co prowadzi do zakażenia ogólnego; następujące w efekcie tego osłabienie serca i krwiobiegu oraz rozległe krwawienia pod skórą i do narządów wewnętrznych.

Meningokoki mogą także wywoływać:

• zapalenie gardła;
• zapalenie płuc;
• zapalenie ucha środkowego;
• zapalenie osierdzia;
• zapalenie wsierdzia;
• zapalenie stawów i innych narządów.

Inwazyjna choroba meningokokowa – objawy

Nie jest łatwo rozpoznać inwazyjną chorobę meningokokową, ponieważ pierwsze objawy przypominają grypę. Pojawiają się:

• wysoka gorączka;
• bóle mięśniowe;
• ogólne złe samopoczucie;
• bóle głowy;
• ból gardła.

Łatwo zlekceważyć takie symptomy, zwłaszcza przez nastolatka, dlatego warto zwrócić uwagę na to, że w przypadku infekcji meningokokowej szybko się nasilają. Jeśli mamy do czynienia z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych, dołączają do nich:

• wymioty;
• nudności;
• przeczulica skóry;
• senność;
• drgawki.

Powikłania choroby meningokokowej

Śmiertelność w przypadku zbyt późnego podjęcia właściwego leczenia choroby meningokokowej może sięgać 70-80 proc. Wielu pacjentom, którzy przeszli skuteczną terapię inwazyjnej choroby meningokokowej, mogą grozić trwałe powikłania neurologiczne, a także ubytki skóry, tkanek lub amputacje kończyn.

Ta choroba może atakować w błyskawicznym tempie i nieść za sobą bardzo poważne konsekwencje. Niezwykle ważne jest jej wczesne rozpoznanie i natychmiastowe wdrożenie odpowiedniego leczenia.

Meningokoki - szczepienia. Co trzeba wiedzieć o szczepieniach przeciwko meningokokom?

Szczepienie przeciw meningokokom jest jednym z zalecanych szczepień w Programie Szczepień Ochronnych. Na polskim rynku dostępne są zarówno skoniugowane szczepionki przeciw meningokokom monowalentne lub wielowalentne, jak i szczepionki białkowe przeciw serogrupie B. Te preparaty medyczne zapewniają ochronę przed zakażaniem bakterią Neisseria meningitidis.

Szczepionka przeciw meningokokom - jak działa?

Skoniugowanymi szczepionkami, które zawierają oczyszczone polisacharydy i skoniugowane białka, można zaszczepić dziecko od 2. miesiąca życia. Wyróżnia się dwa rodzaje szczepionek skoniugowanych:

1. monowalentne przeciw serogrupie C,
2. czterowalentne przeciw serogrupom A, C, W135 oraz Y.

Jeśli chodzi o szczepionki polisacharydowe, są to preparaty dwuwalentne przeciwko serogrupom C i A, a także czterowalentne przeciw serogrupom A, C, W135 oraz Y.

Szczepienie przeciw meningokokom - dla kogo i kiedy trzeba wykonać?

Szczepienie przeciwko meningokokom jest zalecane dla osób z grupy ryzyka wystąpienia inwazyjnej choroby meningokokowej. Zalicza się do niej niemowlęta, młodzież w wieku 15 do 19 lat, młodych dorosłych w wieku 25 lat, osoby powyżej 65. roku życia z niedoborami odporności oraz osoby podróżujące do krajów zwiększonego ryzyka zakażeń meningokokowych.

Szczepienie przeciwko meningokokom jest rekomendowane dla niemowląt od ukończenia 2. miesiąca życia, ponieważ najwięcej zachorowań na inwazyjną chorobę meningokokową jest w 1. roku życia.

Już od ukończenia drugiego miesiąca życia można zaszczepić malucha przeciwko meningokokom serogrup B oraz C. Starsze dzieci, mające powyżej 12-24 miesięcy życia, można zaszczepić przeciwko czterem serogrupom meningokoków (A, C, W-135 oraz Y).

Szczepionka przeciw meningokokom – czy jest za darmo?

Szczepionka przeciw meningokokom znajduje się jako szczepionka zalecana w Programie Szczepień Ochronnych. Niestety, nie jest refundowana ze środków Narodowego Funduszu Zdrowia. Oznacza to, że w tym przypadku koszt szczepionki pokrywa pacjent lub rodzic/opiekun dziecka.

Niepożądane działanie szczepionki przeciw meningokokom

Po podaniu szczepionek polisacharydowych i skoniugowanych mogą wystąpić miejscowe niepożądane odczyny poszczepienne (np. ból w miejscu wstrzyknięcia, obrzęk, zaczerwienienie) oraz łagodne reakcje ogólne (np. ból mięśni, ból głowy, gorączka, senność, rozdrażnienie, brak apetytu).

Symptomy te mogą ujawnić się w ciągu kilku pierwszych dni po przyjęciu szczepionki przeciw meningokokom. Zwykle ustępują samoistnie. Istnieje niewielkie ryzyko wywołania poważnych reakcji po szczepieniu.

Z kolei szczepionka białkowa przeciw meningokokom grupy B może wywołać łagodne odczyny niepożądane, takie jak: ból w miejscu wkłucia czy niepokój. Jeśli ten preparat podawany jest maluchom wraz z innymi szczepionkami, może zwiększyć ryzyko wystąpienia gorączki. Zgodnie z zaleceniami najlepiej zaszczepić nią dziecko podczas osobnej wizyty.

Katarzyna Hubicz

Jolanta Dyjecińska