Alergia pokarmowa: przyczyny, objawy, leczenie

Alergia pokarmowa zwykle dotyka niemowlęta i dzieci, ale mają ją również niektórzy dorośli. Powszechne są zwłaszcza dwa jej rodzaje: alergia na mleko i alergia na gluten. Lista alergenów pokarmowych jest jednak dużo dłuższa. Które pokarmy najczęściej uczulają, jakie są objawy alergii pokarmowej i jak się ją leczy?

Spis treści

1. Alergia pokarmowa: przyczyny
2. Alergia pokarmowa: najczęstsze alergeny pokarmowe
3. Alergia pokarmowa: objawy
4. Alergia pokarmowa: diagnoza
5. Alergia pokarmowa: leczenie

Alergia pokarmowa, czyli uczulenie na substancje zawarte w jedzeniu, to coraz większy problem: z danych, którymi dysponuje WHO (Światowa Organizacja Zdrowia) wynika, że alergia pokarmowa na całym świecie dotyczyć może aż 8 proc. niemowląt i dzieci do 3. roku życia, a także 1-2 proc. dorosłych.

Choć oficjalne dane na temat krajów Unii Europejskiej mówią o około 7 milionach osób, które mają potwierdzoną alergię pokarmową, to z badań ankietowych wynika, że objawy alergii pokarmowej obserwuje u siebie nawet co piąty badany. Pierwsze objawy alergii pokarmowej mogą wystąpić zarówno w kilka dni po narodzinach, jak i kilka lat później – praktycznie nie zdarza się natomiast, by alergia pokarmowa po raz pierwszy ujawniła się w wieku dojrzałym.

Alergia pokarmowa: przyczyny

Alergia pokarmowa wywołana jest nieprawidłową odpowiedzią układu odpornościowego na alergen, znajdujący się w pożywieniu. Pierwszy kontakt z alergenem nie wywołuje jeszcze żadnych objawów, ale już wtedy układ odpornościowy, chcąc zwalczyć „wroga”, zaczyna produkcję substancji, które – przy kolejnym i każdym następnym kontakcie z alergenem umożliwią reakcję obronną.

To właśnie te substancje - w zależności od rodzaju alergenu, to przeciwciała IgE lub limfocyty T - pobudzają wydzielanie histaminy i wzmagają reakcje prozapalne, słowem: odpowiadają za dokuczliwe reakcje alergiczne.

Alergia pokarmowa: najczęstsze alergeny pokarmowe

Co najczęściej uczula? Z badań epidemiologicznych wynika, że dzieci najczęściej uczulone są na białka mleka krowiego, białka jaja kurzego oraz owoce cytrusowe – objawy uczulenia mogą pojawić się zarówno u dzieci karmionych piersią, jak i karmionych sztucznie, a także na etapie rozszerzania diety.

Eksperci podkreślają, że białka mleka krowiego to w rzeczywistości mieszaniny wielu białek, a niektóre z nich znajdują się również w innych pokarmach, np. w mięsie (zwłaszcza w wołowinie i w cielęcinie), a także w produktach z mleka innych zwierząt, np. owiec i kóz, po których spożyciu u alergików również mogą wystąpić objawy alergii na mleko.

Dorosłych najczęściej uczulają ryby i owoce morza, a także zboża, cytrusy, soja, pomidory i selery.

Najczęstsze alergeny pokarmowe to:

• mąka pszenna
• pomidory
• mleko
• orzeszki ziemne
• marchew
• fasola
• seler
• groch
• soję
• soczewica
• orzechy laskowe
• orzechy kokosowe
• brzoskwinie
• migdały
• proszek do pieczenia
• barwniki azowe, m. in. E102, E104, E110, E122, E124, E129
• białko jaja
• ryby (zwłaszcza dorsz, gdzie alergenem jest nie tylko mięso ryby, ale nawet para, unosząca się nad nią w trakcie gotowania, ale także tuńczyk, śledzie, węgorz)
• białka zbóż
• wołowina
• skorupiaki
• mango
• brzoskwinie
• truskawki

Alergia pokarmowa: objawy

Alergia na pokarm nie zawsze objawia się w identyczny sposób. Często ten sam alergen może wywołać inne objawy u dziecka, a inne – u dorosłego. Zarówno lokalizacja zmian, jak i ich rodzaj, zależą zarówno od wieku osoby uczulonej, jak i od alergenu, który wywołuje problem.

• Objawy alergii pokarmowej u niemowląt i dzieci. Do najczęściej spotykanych objawów alergii pokarmowej u dzieci należą: ulewanie pokarmu (w przypadku niemowląt) i wymioty, zaparcia lub biegunka, krew w stolcu, refluks żołądkowo-przełykowy. U niemowląt charakterystycznym objawem alergii pokarmowej jest też kolka jelitowa – znak, że układ pokarmowy nie toleruje pewnych składników, a obecne w jelitach gazy nadmiernie rozciągają ich ścianki, czego efektem jest silny ból. Objawem alergii pokarmowej może być również biegunka fermentacyjna z nadmierną ilością gazów i kolki jelitowej, związana z wtórną nietolerancją laktozy. Częste są również problemy ze strony układu oddechowego: nieżyt nosa i spojówek, kaszel, chrypka, a także skurcz oskrzeli i świst krtaniowy, czyli charakterystyczny świszczący odgłos towarzyszący oddychaniu, który pojawia się przy obrzęku krtani i jest szczególnie groźny u niemowląt i małych dzieci. Występują także reakcje skórne: najczęściej jest to sucha, szorstka skóra, rumień i wysypka alergiczna. Wreszcie, objawem alergii pokarmowej u dzieci może być brak apetytu i niechęć do posiłków zawierających alergen, niedokrwistość, zaburzenia snu, rozdrażnienie, nadpobudliwość psychoruchowa, a nawet zaburzenia w rozwoju związane z długotrwałym niedoborem składników odżywczych.
• Objawy alergii pokarmowej u dorosłychAlergia pokarmowa u dorosłych manifestuje się całą gamą objawów jednocześnie. Może więc na skórze zarówno obrzęk i pokrzywka, w obrębie układu oddechowego - nieżyt nosa i astma, ze strony centralnego układu nerwowego między innymi migrena, a także objawy ze strony układu sercowo-naczyniowego. Najczęstsze objawy alergii u dorosłych to: alergiczne zapalenie jamy ustnej, nawracające aftowe zapalenie jamy ustnej, refluks przełykowy (często współistniejący z astmą), ostra alergiczna reakcja błony śluzowej żołądka (bóle w nadbrzuszu i wymioty pojawiające się bezpośrednio po spożyciu pokarmu), przewlekła reakcja alergiczna żołądka i dwunastnicy (przewlekłe objawy dyspeptyczne), ostre i przewlekłe zaburzenia jelitowe, biegunki, alergiczny nieżyt nosa, nieżyt ucha środkowego, nieżyt krtani, astma, zmiany skórne (rumienie, grudki obrzękowe, bąble pokrzywkowe), atopowe zapalenie skóry, obrzęk naczynioworuchowy, wstrząs anafilaktyczny. Alergia u dorosłych może powodować też inne objawy, które trudno z nią skojarzyć: migreny, zespół przewlekłego zmęczenia, zaburzenia snu, obrzęki dłoni, stóp i stawów.

Alergia pokarmowa: diagnoza

Diagnostyka alergii pokarmowej nie jest prosta. Zazwyczaj jej pierwszym etapem jest szczegółowy wywiad lekarski, który może pomóc lekarzowi ocenić, czy w rodzinie występuje genetyczna predyspozycja do alergii (bo wówczas ryzyko, że pacjent mógł ją odziedziczyć, wynosi kilkadziesiąt proc.). Dalsze postępowanie zależy od stopnia nasilenia objawów i od wieku pacjenta.

• Diagnostyka alergii pokarmowej u niemowląt.U najmłodszych dzieci wykorzystywany jest zwykle test eliminacji i prowokacji (tzw. otwarta próba prowokacji lub – od nazwiska wynalazcy – test Goldmana) polegający na całkowitym wycofaniu z diety podejrzanego pokarmu (na przykład mleka) na okres co najmniej dwóch, a jeszcze lepiej czterech tygodni.Czas trwania testu zależy od postaci alergii, np. w przypadku objawów skórnych eliminacja powinna trwać cztery tygodnie. Jeśli w tym czasie objawy ustąpią, a po ponownym wprowadzeniu pokarmu do diety wrócą i będą identyczne, jak wcześniej, można mówić o sukcesie, czyli o identyfikacji alergenu.
• Diagnostyka alergii pokarmowej u dzieci.U starszych dzieci przeprowadzane są inne testy: zależnie od wskazań może to być oznaczenie we krwi swoistych IgE przeciw alergenom (mechanizmy IgE zależne biorą udział w około 50 proc. przypadków alergii pokarmowych), punktowe i płatkowe testy skórne, czy też podwójnie ślepa próba prowokacji kontrolowanej placebo (DBPCFC, duble blind, placebo controlled food challenge), kiedy to ani rodzic, ani osoba oceniająca wynik testu nie wiedzą, jaki alergen został do niego użyty. Takie testy przeprowadza się najczęściej w szpitalach ze względu na możliwość wystąpienia reakcji anafilaktycznej. Testy na alergię z krwi wykonuje się dopiero u niemowląt powyżej 6. miesiąca życia (u młodszych dzieci poziom przeciwciał może być jeszcze za niski), testy punktowe i płatkowe zazwyczaj przeprowadzane są u dzieci powyżej 4. roku życia.
• Diagnostyka alergii pokarmowej u dorosłych.Alergia pokarmowa u dorosłych jest trudna do zdiagnozowania, nie ma jednej metody diagnostycznej, która wskazałaby właściwy alergen, dlatego trzeba zwykle wykonać kilka testów alergicznych. Pierwszym ich typem są testy z kilkunastoma najczęściej uczulającymi alergenami pokarmowymi, bez względu na rodzaj manifestujących się objawów. Kolejnym testem jest oznaczenie swoistych IgE w surowicy krwi – ich wykrycie jest niepodważalnym dowodem istnienia uczulenia. W razie wątpliwości lekarz może również zlecić pokarmowe testy prowokacyjne, które polegają na podawaniu stopniowo zwiększanych ilości alergenu pokarmowego - aż do wystąpienia objawów klinicznych

Warto wiedzieć, że nawet ujemne wyniki badań i testów nie wykluczają alergii pokarmowych, gdyż za wystąpienie reakcji alergicznej mogą być odpowiedzialne zarówno epitopy, czyli fragmenty antygenów, znajdujące się w cząsteczkach białek, których nie sposób wykryć za pomocą testów, jak i mechanizmy IgE niezależne.

Alergia pokarmowa: leczenie

Dieta eliminacyjna, czyli dieta całkowicie usuwająca z menu alergen, to jedyna skuteczna terapia w alergii pokarmowej. W trakcie jej trwania nie można jeść niczego, co zawiera alergen. Choć dieta eliminacyjna pomaga zlikwidować uciążliwe objawy, to jednak gdy jest źle zbilansowana, jej efektem mogą być niedobory witamin i minerałów, zwłaszcza wapnia, niezbędnych do prawidłowego rozwoju.

Dlatego pokarm wywołujący objawy alergii, np. mleko, trzeba zastąpić równoważnym pod względem wartości odżywczych, który jest dobrze tolerowany. Dieta eliminacyjna nie zawsze jest taka sama. Sposób jej prowadzenia zależy od wieku, a w przypadku dzieci - od sposobu karmienia. W przypadku dzieci karmionych wyłącznie piersią alergen musi usunąć ze swojej diety karmiąca mama.

W przypadku niemowląt karmionych sztucznie i uczulonych na białka mleka krowiego mleko modyfikowane zastępuje się hydrolizatami o wysokim stopniu hydrolizy, a jeśli to nie wystarczy, u malucha stosowana jest tzw. dieta elementarna, której podstawą jest mieszanina aminokwasów.

Eksperci zalecają, by dieta eliminacyjna trwała co najmniej 6-8 miesięcy, niekiedy jednak czas diety eliminacyjnej znacząco się wydłuża. Po upływie określonego przez lekarza czasu należy wykonać test prowokacji, który pozwoli ocenić, czy organizm malca toleruje już dany pokarm. W przypadku dzieci u blisko 80 proc. maluchów z alergią pokarmową taka tolerancja pojawia się przed upływem 5. roku życia.

Wiele zależy jednak od tego, czy dziecko jest uczulone na jeden alergen, czy też mamy do czynienia z tzw. alergią wielopokarmową, bo w jej przypadku tolerancja na kolejne alergeny nie następuje jednocześnie.

W niektórych przypadkach, np. w przypadku ciężkiej alergii na substancje obecne w wielu produktach spożywczych, których eliminacja jest uciążliwa lub wręcz niemożliwa, stosuje się również metody odczulania, w tym doustną immunoterapię polegającą na podawaniu – w ściśle wyznaczonym czasie – produktów zawierających alergen. Początkowo jego ilości są śladowe, lecz w trakcie trwania terapii wzrastają.

Gdy objawy alergii pokarmowej ustąpią, można  – jeśli lekarz wyrazi na to zgodę - jeść wszystko. Nie znaczy to jeszcze, że objawy alergii nie powrócą: zawsze istnieje ryzyko, że w niektórych przypadkach, np. w trakcie infekcji, alergia pokarmowa znów się pojawi. Dlatego warto kontrolnie, raz w roku, odwiedzać alergologa, który w razie potrzeby zleci kolejne badania, a w domowej apteczce mieć leki zmniejszające objawy uczulenia, np. preparaty antyhistaminowe, leki zmniejszające objawy skórne alergii, a nawet ampułkę z adrenaliną, jeśli lekarz uzna to za konieczne.