Otyłość u dzieci - przyczyny, leczenie, zapobieganie

Już co piąte dziecko w wieku szkolnym choruje na nadwagę lub otyłość. A to prosta droga do rozwoju wielu innych chorób przewlekłych i skrócenia życia. Jakie są przyczyny otyłości u dzieci i jak im zapobiegać? Okazuje się, że ryzyko nadwagi i otyłości zmniejsza nie tylko kształtowanie odpowiednich nawyków żywieniowych w dzieciństwie, ale też odpowiedni sposób odżywiania w czasie ciąży oraz karmienie piersią.

Spis treści

1. Choroba otyłości wśród dzieci narasta
2. Dlaczego dzieci tyją?
3. Sposób odżywiania w ciąży programuje metabolizm dziecka na całe życie
4. Nadmiar białka w diecie niemowlaka może być przyczyną otyłości w późniejszym wieku
5. Zdrowotne konsekwencje otyłości u dzieci
6. Leczenie otyłości u dzieci
7. Zobacz wideo: ekspert o otyłości u dzieci

Zgodnie z wynikami ogólnopolskiego badania stanu zdrowia Polaków (WOBASZ) ponad połowa dorosłych Polaków ma nadwagę, a co czwarty choruje na otyłość. Do tak dużego rozwoju tej choroby przyczyniło się także nasze nieprawidłowe odżywianie. Zdarza się, że jedzenie - zwłaszcza to niezdrowe - traktujemy jak przyjemność lub nagrodę. Takie podejście do jedzenia często "zaszczepiamy" swoim dzieciom, i to od najmłodszych lat, zamiast wpajać im zasady zdrowego odżywiania. Konsekwencje tego są i w przyszłości będą dla maluchów dramatyczne, choć wielu z nas nie zdaje sobie z tego sprawy. Wciąż przecież pamiętamy jak babki i matki mówiły nam, że pulchne dziecko to okaz zdrowia. A jest wręcz odwrotnie – to początek problemów ze zdrowiem! W dodatku z badań wynika, że maluch z otyłością ma duże szanse stać się nastolatkiem z otyłością, a potem dorosłym z otyłością. A takiej osobie znacznie trudniej będzie pozbyć się nadmiaru tłuszczu nagromadzonego w organizmie od najmłodszych lat.

Choroba otyłości wśród dzieci narasta

Jeszcze 20 lat temu nadwaga i otyłość dotyczyły ok. 9% dzieci w wieku szkolnym. Duże badania przeprowadzone w latach 2007-2010 przez Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka” (CZD) w ramach projektu OLAF pokazały, że nadwagę lub otyłość miało ponad 16% dzieci w wieku 7-18 lat (18,7% chłopców i 14,1% dziewcząt). Najgorzej było w szkołach podstawowych, w których aż 22% chłopców i 18% dziewcząt miało nadmierną masę ciała (w gimnazjach odpowiednio 15% i 13%, w szkołach ponadgimnazjalnych – 17% i 10%). Najnowsze badania Instytutu Żywności i Żywienia (IŻŻ) pokazują, że otyłość występuje już u 22,3% uczniów szkół podstawowych i gimnazjów. Przoduje województwo mazowieckie – tu odsetek dzieci z nadmierną masą ciała sięga aż 32%. A co z dziećmi młodszymi? Według przytaczanych badań CZD (lata 2010-2012) nadwaga i otyłość dotyczyły od 9% do 18% dzieci w wieku 3-6 lat.

Nadmierną masę ciała ma co czwarte dziecko w Europie; wśród 11-latków to polskie dzieci są najgrubsze (wg WHO)

Dlaczego dzieci tyją?

Tylko w ok. 5% przypadków otyłość u dzieci jest wynikiem np. zaburzeń hormonalnych, uszkodzenia układu nerwowego, zespołów uwarunkowanych genetycznie czy przewlekłego stosowania niektórych leków. To tzw. otyłość wtórna. Pozostałe 95% to otyłość będąca konsekwencją niezdrowego trybu życia – w tym nieodpowiedniej diety, w której dominuje wysoko przetworzona żywność, bogata w tłuszcz i cukier, oraz niskiej aktywności fizycznej. W mniejszym stopniu o rozwoju nadwagi lub otyłości decydują geny, choć wielu z nas, nieświadomych czym jest choroba otyłości wyjaśnia nadwagę, otyłość swoją i swoich dzieci właśnie "skłonnościami rodzinnymi".

Faktem jest, że po przodkach dziedziczymy jedynie predyspozycje do nadwagi, ale nie samą nadwagę. Ekspresja genów nie jest jednak zdeterminowana wyłącznie tym, co jest w nich zapisane, ale podlega również wpływowi czynników środowiskowych, czyli m.in. tego, co jemy. Dziecko rodziców z otyłością ma więc szanse przybierać na wadze zgodnie z normą, pod warunkiem, że rodzice zadbają o jego właściwe odżywianie. A to, niestety, wydaje się mało prawdopodobne, gdy maluch dorasta w domu, w którym królują złe nawyki żywieniowe i siedzący tryb życia. Jest za to ogromna szansa, że dziecko przejmie te negatywne wzorce.

Sposób odżywiania w ciąży programuje metabolizm dziecka na całe życie

Zdaniem naukowców wrażliwym okresem dla ekspresji genów jest okres płodowy i niemowlęcy. Sposób odżywiania w tym czasie programuje metabolizm dziecka na całe życie. Wiadomo z badań, że jeśli płód był niedożywiony i dziecko urodziło się z niską masą urodzeniową (poniżej 2,5 kg), zwiększa się u niego ryzyko rozwoju otyłości w późniejszych latach. Dotyczy to zarówno wcześniaków, jak i dzieci urodzonych o czasie, które mają niedobór masy ciała. Tłumaczy się to faktem, iż dzieci te w okresie życia płodowego zostają zaprogramowane do oszczędzania energii, a gdy później pojawia się jej nadmiar, rozwija się u nich otyłość. Drugą skrajną sytuacją, która może prowadzić do rozwoju otyłości u dziecka, jest nadmierna masa urodzeniowa (powyżej 4 kg). Sprzyja temu zbyt duży przyrost kilogramów w ciąży, a także cukrzyca ciążowa.

Nadmiar białka w diecie niemowlaka może być przyczyną otyłości w późniejszym wieku

W okresie niemowlęcym natomiast czynnikiem programującym, który zwiększa zagrożenie otyłością, jest nadmiar białka. Wiadomo, że dzieci karmione piersią mają o 20-25% mniejsze ryzyko rozwoju otyłości, w mleku matki jest bowiem mniej białka niż w mieszankach dla niemowląt. Badanie przeprowadzone przez zespół naukowców europejskich z udziałem CZD pokazało, że niemowlęta, które otrzymywały więcej białka z mieszanek mlecznych, miały wyższy wskaźnik BMI w wieku 2 lat, zaś jako 6-latki odznaczały się 2,5-krotnie większym ryzykiem otyłości niż maluchy, które dostawały mniejszą ilość tego składnika. Białko w okresie niemowlęcym zwiększa wyrzut insuliny i insulinopodobnego czynnika wzrostu, które z kolei wpływają na tworzenie się dojrzałych komórek tłuszczowych. Na tym etapie życia dziecka właśnie ilość białka wpływa na rozrost tkanki tłuszczowej. W kolejnych latach kształtują się jego nawyki żywieniowe, które mogą chronić przed otyłością lub jej sprzyjać.

Zdrowotne konsekwencje otyłości u dzieci

Nadwaga i otyłość sprzyjają innym chorobom. U dzieci z otyłością mogą rozwinąć się m.in. nadciśnienie tętnicze, zaburzenia gospodarki lipidowej i węglowodanowej, wady postawy (skolioza czy lordoza, płaskostopie, koślawość kolan). U dziewcząt mogą wystąpić zaburzenia miesiączkowania, zaś u chłopców – zaburzenia dojrzewania. Ponadto dzieci chore na otyłość czują się nieakceptowane, gorsze, są osamotnione, nie wierzą we własne siły, a to może prowadzić do zaburzeń emocjonalnych w ich rozwoju, a nawet do depresji.

Dzieci z nadmierną masą ciała narażone są na powikłania, z którymi jako dorośli ludzie będą zmagać się do końca życia, w dodatku krótszego. Co może je czekać? Cukrzyca typu 2, schorzenia sercowo-naczyniowe, kończące się zawałem serca lub udarem mózgu, stłuszczenie wątroby, a nawet marskość, kamica żółciowa, zaburzenia hormonalne, bezdech senny, zmiany zwyrodnieniowe układu kostno-stawowego, a także niektóre nowotwory (m.in. jelita grubego, piersi, prostaty).

Leczenie otyłości u dzieci

Ciężkim schorzeniom, które są powikłaniami otyłości można zapobiec odpowiednio wcześnie rozpoczynając leczenie dziecka z nadmierną masą ciała. Rodzice nie powinni jednak prowadzić takiej terapii na własną rękę. Przypadkowa, źle skomponowana dieta może dziecku zaszkodzić. Dlatego pierwsze kroki trzeba skierować do pediatry albo do poradni chorób metabolicznych. Punktem wyjścia jest wywiad (informacje o stylu życia rodziny, chorobach) i ocena stopnia nadwagi u dziecka. Aby to sprawdzić, stosuje się wskaźnik BMI w połączeniu z siatkami centylowymi. Jeśli BMI mieści się między 85. a 95. centylem, u dziecka rozpoznaje się nadwagę, gdy przekracza 95. centyl – otyłość. Czasem przeprowadza się dodatkowe badania, by wykluczyć choroby, które mogą prowadzić do nadmiernego przyrostu masy ciała.

Powstawaniu nadwagi sprzyjają nie tylko komputer i telewizor w pokoju dziecka, ale i... brak rodzeństwa. Nadwagę ma ponad 20% jedynaków i 15% jedynaczek; w rodzinach wielodzietnych – 10% chłopców i 9% dziewczynek

Następnym etapem jest dobranie odpowiedniej diety, uwzględniającej potrzeby rozwijającego się organizmu, a jednocześnie pozwalającej na stopniowe obniżenie masy ciała (1-2 kg miesięcznie). Leczenia farmakologicznego zwykle się nie stosuje. Leczenie nadwagi lub otyłości u dziecka obejmuje całą rodzinę. Aby dziecko miało motywację do odchudzania – sposób odżywiania powinni zmienić wszyscy domownicy. Równie ważna jest nieforsowna, ale regularna aktywność fizyczna. Zalecane są spacery, pływanie, jazda na rowerze. W polskich warunkach leczenie dzieci z nadwagą i otyłością jest trudne, wymaga współpracy pediatry, dietetyka, psychologa, rehabilitanta. Niestety w systemie nie ma dietetyków ani psychologów, którzy mogliby się tym zająć. Rozwiązaniem mogłoby być szukanie innych niż NFZ źródeł finansowania. Dobrym przykładem jest Urząd Miejski w Gdańsku, który od kilku lat finansuje program „6-10-14 dla Zdrowia”, obejmujący m.in. badania przesiewowe w kierunku otyłości u dzieci w wybranym wieku, a także pełną interwencję edukacyjno-leczniczą u tych, u których wykryto problemy zdrowotne (więcej: www.dlazdrowia.uck.gda.pl).

Zobacz wideo: ekspert o otyłości u dzieci

miesięcznik "Zdrowie"

2,00 zł

Kup teraz

ABS, dieta na płaski brzuch - e-poradnik

Z poradnika dowiesz się:

• co jeść, by osiągnąć wymarzony rezultat
• które produkty są zakazane
• dlaczego wystarczy ćwiczyć co drugi dzień